Lututów – gmina – powiat wieluński, obszar na przełomie XVI -XVIII wieku, okresu Rzeczypospolitej, Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego oraz gminy Wieruszów tamtych lat – dzisiaj powiat.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, Warszawa, tom I – XV wydanie lat 1880 – 1902 roku.
Lututowa w tomie XV str. 251 opisany jest :
„Lututów, r. 1520 Lutholthow, miasto, pow. wieluński. W XIV i XVI w. dziedzictwo rodu Wieruszów, którzy też r. 1406 założyli parafię i wznieśli kościół p.w. św. Mateusza. Zapewne wtedy założone zostało tu miasto. Obecny kościół drewniany z 5 ołtarzami i dwoma kaplicami wznieśli r. 1765 Michał Madaliński podsędek wieluński i Teodor Niemojewski. Odnowiony w latach 1790 i 1866. W r. 1583 miasto płaci od 6 rzem. i szosu florenów (złoty reński) 6 gr. 12. Później upadło i utraciło urządzenia miejskie przywrócone dopiero w r. 1843.”
Z opis dowiadujemy się kolejnych nowych faktów z dziejów naszej miejscowości. Nazwę w 1520 roku oraz co istotne, wymienia jest kwota podatku jaki płaci Lututów za panowania króla Polski (1574-1587) Stefana Batorego. Króla czasu wypraw wojennych poza granice wschodnie naszego państwa tamtych lat. Okres walki z Moskwą za Stefana Batorego.
Wyprawy te doprowadziły do całkowitego odepchnięcia Moskwy od morza, odcięcia od bezpośrednich stosunków z Zachodem, gdzie znajdowała sprzymierzeńców i zbroiła się przeciwko państwu Polskiemu.
Ale wróćmy do początku. W artykule „Lututów XV -XVIII w. na tle historii Państwa Polskiego”, opisana była organizacja Rzeczypospolitej Polskiej na szczeblu zarządzania Państwa Polskiego.
Przeprowadzona organizacja Rzeczypospolitej od czasów Unii Lubelskiej 1569 roku przetrwała do roku 1795, czasu ostatniego rozbioru.
Cztery lata po pierwszym rozbiorze Polski rozpoczyna się zacięty spór pomiędzy Anglią a osadnikami Ameryki Północnej. Ostatecznie Anglia przegrywa. W 1776 roku powstają Stany Zjednoczone. Tyle z historii świata.
Wróćmy do Rzeczypospolitej. Oprócz szczebli państwowych przeprowadzono zmiany na szczeblu urzędów ziemskich.
Urzędy ziemskie zachowały dawną nazwę lecz zmieniła się ich rola.
Wojewoda, prowadził pospolite ruszenie ze swojego województwa, kasztelan dowodził pospolitym ruszeniem ze szczebla powiatu. W miastach i wsiach lokowanych na prawie czynszowym istniały samorządy. W pozostałych miastach i wsiach rządził właściciel – szlachcic, kościół, klasztor.
Sądownictwo było stanowe.
W okresie Rzeczypospolitej Lututów przynależny był do województwa sieradzkiego.
Rzeczpospolita Polska w swoim okresie posiadała chwilkę swej świetności ale i momenty konieczności podejmowania zbrojnych walk z naszymi wrogami. Okres potyczek z Rosją i Turcją. Były również okresy słabości. Wszystko to miało przełożenie na losy Lututowa i gminy Lututów. Lata 1655-1660 Potop Szwedzki z króla Polski Jana Kazimierza. Wojska szwedzkie w drodze na Jasną Górę przemieszczają się przez nasz teren. Późniejszy król Polski (1674-1699) młody Jan III Sobieski przechodzi na stronę Szwedów. Okres swego panowania kończy nieudaną próbą osadzenia syna na tronie króla Polski. Nastał okres bezkrólewia. Wojska chorągwi Jana III Sobieskiego stacjonują również na naszych terenach.
Aby dostrzec znaczenie słowa Lututów i gmina Lututów musimy spojrzeć na Lututów tamtych lat z perspektywy szerszej. Jego obszaru terytorialnego, wielkości, przynależności i znaczenia w życiu społeczno-gospodarczym, rangi miejscowości oraz lokacji różnych urzędów, placówek oświatowych, opieki zdrowotnej itp. Tak, jak obszar terytorialny państwa Polskiego tamtego okresu ulegał zmianie, tak podobnej zmianie ulegał obszar Lututowa i gminy Lututów.
Zatem Lututów i gmina Lututów okresu Rzeczypospolitej, zwanym również „Korona” i Królestwa Polskiego, położony był w województwie sieradzkim niedaleko granicy zachodniej.
Gmina Lututów znajdowała się w powiecie Wieluńskim.
Wracając do słownika geograficznego Królestwa Polskiego dowiadujemy się, powiat wieluński pod względem administracyjnym dzieli się na 1-dno miasto, Wieluń i 25 gmin:
osada Bolesławiec, Czastary, osada Działoszyn, Dzietrzkowice, Galewice, Kamionka, Kiełczygłów, Konopnica, Kurów, Kuźnica grabowska (grabowska napisana z małej litery), osada Lututów, Mierzyce, Mokrsko, Naramice, osada Praszka, Radoszewice, Rudniki, Siemkowice, Skrzynno, Sokolniki, Skomlin, Skrzynki, Starzenice, osada Wieruszów, Wydrzyn.
Pod względem kościelnym powiat należy do dekanat wieluńskiego, diecezji kujawsko-kaliskiej składająca się z 35 parafii:
- Wieluń, Biała, Bolesławiec , Chotów, Cieszęcin, Czarnożyły, Czastary, Działoszyn, Dzietrzkowice, Kamionka, Konopnica, Kraszewice, Krzyworzeka, Lututów, Łyskorni, Mieleszyn, Mierzyce, Mokrsko, Naramice, Ossyaków (dosłownie przepisane), Ożarów, Pątnów, Praszka, Raczyn, Ruda, Rudlice, Rudniki, Siemkowice, Skomlin, Sokolniki, Walichnowy, Wieruszów, Wierzchlas, Wójcin, Żytniów.
Ogółem 119521 dusz, przy ilości 51 kościołów i 5 kaplic.
Buźniczanych ogółem 7:
Wieluń, Bolesławiec, Lututów, Wieruszów, Ossyaków (dosłownie przepisane), Działoszyn, Praszka.
Pod względem sądowniczym obejmuje jeden sąd pokojowy w Wieluniu i 7 okręgów sądów gminnych:
- Wieluń (na Bugaju pod Wieluniem), Ossyaków (dosłownie przepisane), Działoszyn, Praszka, Bolesławiec, Wieruszów, Lututów.
W Lututowie budynek byłej bożnicy zlokalizowany jest przy ul. Wieruszowskiej. Istnieje do dnia dzisiejszego.
Najbliższa dla Wielunia stacja dróg żelaznych (stacja kolejowa) leży po stronie pruskiej. Są nimi:
- Landsberg (Gorzów)
- Wilhelnsbruecke ( na pruskiej połowie Wieruszowa)
- Kępno
W książce „Opowieści z dziejów powszechnych, część 2” , wydawnictwo Książnica-Atlas , Lwów-Warszawa 1932 rok doskonale opisane są czasy Napoleona i powstania Księstwa Warszawskiego. W roku 1804 Napoleon Bonaparte ogłosił się cesarzem Francuzów. W okresie tym Henryk Dąbrowski, uczestnik powstania kościuszkowskiego za zgodą Napoleona tworzy wojsko Polskie. Wydaje gorącą odezwę do Polaków, ” Polacy – wołał – nadzieja powstaje, Francja zwycięża. Ona się bije za sprawą narodów. Przybywajcie koledzy.” Na ziemi włoskiej formują się oddziały zwane legionami. Po pokonaniu wojsk Pruskich przez Napoleona, Napoleon wzywa do siebie Henryka Dąbrowskiego i poleca mu poruszenie rodaków do walki z Prusami i Rosją. Wówczas Dąbrowski wypowiada słowa „Jeśli przekonamy się, że Polacy są godni być narodem, sprawię, że nim będą”. W 1807 zawartym pokojem w Tylży z ziem zabranych przez Prusy w drugim i trzecim rozbiorze Napoleon utworzył Księstwo Warszawskie i oddał je Polakom, jako zaczątek niepodległej Polski.
Lututów znajduje się w granicach Księstwa Warszawskiego.
Wodzem sił zbrojnych w Księstwie zostaje książę herbu Ciołek Józef Poniatowski. Po dwóch latach Księstwo posiada już armię złożoną z 30.000 ludzi.
W 1815 roku Kongres Wiedeński zmienił polityczną kartę Europy. Znika Księstwo Warszawskie. Obecny w Wiedniu Kościuszko w czasie trwania obrad kongresu, dowiedziawszy się o nowym podziale ziem polskich wypowiada słowa ze łzami: ” Po raz czwarty ojczyznę mą krają „.
Na kongresie wiedeńskim utworzono zaledwie z piątej części dawnej Rzeczypospolitej, Królestwo Polskiego zwanym kongresówką (1815-1830). Stanowiło odrębną część, jednak na zawsze miało być załączoną z cesarstwem rosyjskim. Pierwszym królem Królestwa Kongresowego zostaje Aleksander I cesarz Rosji. Lututów pozostaje w obszarze Królestwa.
Później działania ruchów wyzwoleńczych, powstanie listopadowe datowane na dzień 29 listopada 1830 roku, powstanie styczniowe 1863 rok i tak do okresu końca I wojny światowej (1914-1918). W 1918 roku Polska po 123 latach staje się wolna, niepodległa.
Wróćmy jednak do czasów Królestwa Polskiego.
Ze słownika geograficznego Królestwa Polskiego tom XIII, str. 370, dowiadujemy się:
Szkoły początkowe za czasu panowania Aleksander III Romanow 1881-1894 roku oprócz czterech szkół w Wieluniu, istniały szkoły w obrębie powiatu we wsiach i osadach:
- Biała, Bolesławiec, Bolków, Cieciołów, Chruścin, Czarnożyły, Czastary, Czajków, Działoszyn, Dzietrzkowice, Galewice, Gana Kiełczygłów, Kiełczygłowska, Huta, Krzyworzeka, Kurów, Komorniki, Kowale, Kraszewice, Lututów Łagiewniki, Łubnice Łyskornia, Mieleszyn, Mokrsko , Mierzyce, Osiek Ochędożyn, Ostrówek, Ożarów, Pątnów, Pichlice, Popów, Praszka, Radoszewice, Rudniki, Sieniec, Skomlin, Sokolniki, Skrzynno, Siemkowice, Świątkowice, Strobin, Stolec, Turów Węglowica, Wieruszów, Wierzby, Wójcin, Żytniów, Żdzary.
Ogólna ilość szkół 61.
Dalej czytam. Szpital jeden w Wieluniu, domów schronień dla starców dwa, w Praszce i Wieruszowie. Ochrona dla dzieci w Wieluniu. Leśnictwo rządowe wieluńskie dzieli się na trzy straże: Bolesławiec, Dzietrzniki i Pichlice.
Wieluń,
jako miasto powiatowe w 1890 roku zapisane miał w księgach stałej ludności osób: 128 wyznania prawosławnego, 1720 protestantów, 11.252 żydów. Na miasto Wieluń przypadało 5675 mk. Na 1 klm. obszaru wypadało 61 mieszkańców.
Poznaliśmy znaczenie słowa powiat na tle historii Królestwa Polskiego. Teraz czas na Lututów i gminę Lututów.
W tomie V, str 493 słownika geograficznego Królestwa Polskiego z 1884 roku, kopalni tej wiedzy dowiadujemy się coraz to nowszych faktów. Faktów opisanych pamięcią ludzi tamtych lat. Czy można być jeszcze bliżej wydarzeń tego okresu. Chyba nie.
Zaczyna się słowami: „Lututów przedtem osada miasteczkowa, powiat wieluński, gmina i parafia Lututów. Leży o 21 wiorsta ( 1,0668 km) od Wielunia i 210 wiorsta od Warszawy”). W Lututowie w tych latach znajdowała się szkoła początkowa, gorzelnia, stacja (stacya) pocztowa, sąd gminny okręg VII. Gmina Sokolniki należy do VII okręgu sądu gminy Lututów. Na terenie gminy Lututów znajduje się ogółem dwie szkoły początkowe, tartak parowy i pięć wiatraków. Pomimo nadania praw miejskich postanowieniem rady administracyjnej Królestwa, byt ludzi nie uległ poprawie. W 1827 roku Lututów liczył 98 domów i 563 mieszkańców. W 1860 roku na trzy lata przed Powstaniem Styczniowym na terenie Lututowa istniało 41 domów mieszkalnych i 398 mieszkańców w tym 89 żydów.
Obecnie, słowo użyte przez autora, czyli w 1884 roku w Lututowie jest 56 domów mieszkalnych i 524 mieszkańców, oraz folwark z trzema domami mieszkalnymi i 27 mieszkańcami. Kościół drewniany, parafia Lututów, dekanatu wieluńskiego. Parafia liczyła 4060 wiernych (dusz). Gmina Lututów posiada obszar 12.332 morg i 4625 metrów kwadratowych. Dobra gruntów Lututowa i gminy tego okresu składają się z:
- folwarku Lututów i Kopaniny, osady Lututów oraz wsi – Piaski, Popielina, Augustynów, Przybyłów, Żmuda i Kopanina.
Powierzchnia w morgach poszczególnych terenów wynosi:
- folwark Lututów grunty orne i ogrody morg 614 ( 1 morga ~ 0,57 ha), łąk mórg 92, pastwisk morg 14, lasu morg 1282, nieużytki i pola morg 53, razem morg 2055, budynków morg 6, z drzewa 10.
Płodozmian 10-polowy.
- folwark Kopaniny, grunty orne i ogrody morg 184, nieużytki i place mórg 7, razem morg 191, budynki morg 3, z drzewa 11
Płodozmian 4-polowy.
- Gorzelnia, browar, pokłady torfu, Osada miejska Lututów, osad 37 gruntów 57 morg.
- wieś Piaski osad 38 z gruntów morg 536.Piaski dwie kolonie i osada, powiat wieluński gmina i parafia Lututów. Pierwsza Kolonia ma domów mieszkalnych 39 i mieszkańców 386. Druga kolonia 6 domów mieszkalnych i 22 mieszkańców. Kolonia 6 domów mieszkalnych i 22 mieszkańców. Osada 1 dom mieszkalny i 10 mieszkańców.
- wieś Popielina osad 11 z gruntów 170 morg
- wieś Augustynów osad 32 z gruntów 412 morg
- wieś Przybyłów osad 24 z gruntów 353 morg
- wieś Żmuda osad 10 z gruntów 145 morg
- wieś Kopaniny osada 3 z gruntów 108 morg
- Do gminy Lututów w różnych okresach Królestwa Polskiego, terytorialnie wchodziły wsie:
- Augustynów, kolonia, powiat wieluński, gmina Lututów parafia Lututów. Ma 33 domy mieszkalne i 533 mieszkańców.
- Brzozki lub Brzoski wieś powiatu wieluńskiego parafia Cieszęcin, gmina Lututów rok 1827, 9 domów mieszkalnych 70 mieszkańców
- Dobrosław wieś powiatu wieluńskiego parafii Lututów gmina Lututów. Ma 25 osad 110 mieszkańców i 206 mórg. W roku 1827 Dobrosław miał 20 domów mieszkalnych i 162 mieszkańców. Przysiółek pański, uprzednio wchodził w skład dóbr Świątkowice.
- Hipolitów, powiat wieluński gmina Lututów parafia Czarnożyły
- Huta, wieś i folwark dóbr Dymki, powiat wieluński, gmina Lututów, parafia Czarnożyły. W 1827 roku było 31 domów mieszkalnych i 241 mieszkańców. Folwark ma 134 morg roli ornej, 53 morg łąk, 6 mórg pastwisk, 536 morg lasów, 5 morg zarośli, 22 morgi nieużytków i placów. Wieś ma 45 osad i 382 mieszkańców.
- Kalety wieś powiatu wieluńskiego, gmina Lututów, parafia Cieszęcin. Domów mieszkalnych 8, mieszkańców 36.
- Konaty, pustkowie wśród błota, powiat wieluński, gmina Lututów, parafia Cieszęcin. Odległe 16 wiorsta od Wielunia. Domów mieszkalnych 7, mieszkańców 27.
- Kopaniny, wieś folwarczna, powiat wieluński, gmina Lututów, parafia Lututów, wieś 7 domów mieszkalnych i 132 mieszkańców. Folwark 4 domy mieszkalne i 8 mieszkańców.
- Korzeń, osada, powiat wieluński, gmina Lututów, parafia Lututów, 1 dom mieszkalne i 5 mieszkańców.
- Łęki, folwark, osada, Łęki Królewskie , wieś, powiat wieluński, gmina i parafia Lututów. Folwark domów mieszkalnych 4 i 15 mieszkańców. Osada dom 1 , mieszkańców 8. Wieś domów 30 mieszkańców 266. W 1827 roku wieś 22 domy mieszkańców 151. Łęki Królewskie w 1854 roku przynależne są administracyjnie do gminy Sokolniki.
- Ostrycharze, kolonia powiat wieluński, gmina i parafia Lututów, 9 domów mieszkalnych i 62 mieszkańców.
- Pichlice, w dokumentach Pychlycze wieś i Osada powiatu wieluńskiego, gmina Lututów, parafia Walichnowy. Domów mieszkalnych 103 mieszkańców 773. Osada 1 dom mieszkalny i 3 mieszkańców. Była to pierwsza osada leśna. Wieś plebanowi w Walichnowach w tamtym okresie dawała tylko jeden pokow, rączkę miodu. Dopiero w XVI wieku zostały wykarczowane rolę przez „mineratorea”.Wieś Pichlice w parafii Sokolniki, należały do grodu królewskiego w Wieluniu. W 1552 roku miała 13 osad , w 1553 roku 5 łan, sołtysie dwa łany i 1 młyn dziedziczny. W roku 1888 w Pichlice jest równie straż leśnictwa rządowego, wieluńskiego.
- Popielina, dwie kolonie i folwark, powiat wieluński gmina i parafia Lututów. Posiada 17 domów mieszkalnych i 195 mieszkańców, 180 mórg ziemi folwarcznej i 170 mórg własnej. Pichlice wchodzą w skład dóbr Lututowa.
- Przybyłów wieś i osada, powiat wieluński gmina i parafia Lututów. Kolonia ma 30 domów mieszkalnych i 256 mieszkańców, osada 1 domów mieszkalnych i 5 mieszkańców. Przybyło wchodzi w skład dóbr Lututów.
- Rybka, wieś i Osada powiat wieluński gmina Lututów, parafia Sokolniki. Wiedźma 32 domów mieszkalne i 218 mieszkańców, osada 1 dom i 7 mieszkańców. W w 1827 roku były 2 domy mieszkalne 13 mieszkańców i należała do parafia Walichnowy.
- Ryś dwie osady leśne powiat wieluński gmina i parafia Lututów. Dwa domy mieszkalne i 28 mieszkańców. W 1827 roku 5 dom mieszkalnych i 37 mieszkańców.
- Szepce, pustka, powiat wieluński gmina Lututów parafia Czarnożyły.
- Szustry wieś i osada powiat wieluński gmina Lututów parafia Walichnowy. Wieś ma 6 domów mieszkalnych i 58 mieszkańców. Osada 2 domy i 21 mieszkańców.
- Wielechowy, Folwark powiat wieluński gmina Lututów parafia Czarnożyły. Terytorialnie należy do Dymek.
- Wyglądacze, wieś, powiat wieluński, gmina Lututów, parafia Walichnowy. 6 domów mieszkalnych, 58 mieszkańców. W roku 1827 3 domy mieszkalne 21 mieszkańców.
- Zataj, gmina Lututów parafia Cieszęcin, wieś nad błotem zwana Dalsze, ma 8 domów mieszkalnych i 36 mieszkańców.
- Zawady, powiat wieluński gmina Lututów parafia Cieszęcin. W 1824 roku 3 domy mieszkalne 24 mieszkańców.
- Żmuda, kolonia i folwark, powiat wieluński, gmina Lututów, parafia Lututów. Kolonia ma 10 domów mieszkalnych 103 mieszkańców. Folwark 1 dom mieszkalny, 7 mieszkańców. Osada 1 dom mieszkalny 7 mieszkańców. W 1827 roku były cztery domy 16 mieszkańców. Osada należała do powiatu ostrzeszowskiego.
- Żelazo, folwark i osada włości nad błotami, powiat wieluński, gmina Lututów parafia Cieszęcin. 8 domów mieszkalnych 69 mieszkańców. W 1827 roku 6 domy mieszkalne 48 mieszkańców.
- Gminy ościeżnice – miejscowości przynależne do parafii Lututów:
- Józefina, wieś powiatu sieradzkiego gmina Klonowa, parafia Lututów.
- Kloniczki (tak napisane), kol., powiat wieluński, gmina Naramnice (tak napisane), parafia Lututów. Domów mieszkalnych 11 mieszkańców 92.
- Kluski, wieś włościańska i osada karczma, powiatu sieradzkiego, gmina Klonowa, parafia Lututów. Wieś 19 domów mieszkalnych i 184 mieszkańców, osada karczma 1 domów i 5 mieszkańców.
- Kloniczki , kolonia powiat wieluński, gmina Naramice parafia Lututów. Ma 11 domów mieszkalnych i 92 mieszkańców
- Knapy, folwark powiatu sieradzkiego, gmina Klonowa, parafia Lututów. Jeden dom mieszkalny, 4 mieszkańców i 238 mórg.
- Niemojew a dokładnie (Nyemogyevycze i Niemoiow) wieś osada młyn, karczma, folwark, powiat sieradzki, gmina Klonowa, parafia Lututów. Wieś ma 26 domów mieszkalnych wraz z osadą Piaski i Józefina 515 mieszkańców. Młyn jeden dom mieszkalny 4 mieszkańców. Karczma 1 dom mieszkalny 4 mieszkańców. Folwark 10 domów mieszkalnych 95 mieszkańców wraz z karczmą Piaski. W 1827 roku domy mieszkalnych 32 mieszkańców 318.
Karczma z siedliskiem tamtych lat zgodnie z dzisiejszym przekazem pamięci ludzkiej wyrażonej słowem mieszkańców Piasków (obecnie ul. Piaski) wybudowana była przy drodze zwanym trakt grabowski – dawniej głównym szlak komunikacyjny ciągu pieszego i jezdnego na ziemie zachodnie od terenu gminy Lututów w kierunku Grabowa. Niezmiennie do dnia dzisiejszego droga gruntowa, kręta, w swym otoczeniu porośnięta obustronnie lasem. Miejscami żywo oświetlona przenikającymi między konarami drzew promykami słońca, czasem surowa, budząca szacunek pamięci minionych lat jej i ludzi przemieszczających się tym traktem w czasie okresu Rzeczypospolitej, czasach rozbioru Rzeczypospolitej, Księstwa Warszawskiego, Królestwa Polskiego i zrywów powstańczych – walki o wolną niepodległą Ojczyznę, miejsce pamiętające ofiary Powstania Styczniowego. Początek tej drogi od strony Lututowa, (ul. Ogrodowej) dumnie określa świadek tamtych lat. Samotna sosna osadzona silnymi korzeniami w ziemi przydrożnego pola. Sosna pamiętająca dotyk i ostatni oddech kosynierów. Miejsce upamiętnienia ofiar Powstania Styczniowego. Tuż obok niej obelisk kamienny z wykutym, podkreślonym białym kolorem przekazem:
15 czerwca 1963 w lesie „Koziołek” miała miejsce bitwa kosynierów pod wodzą płk. A. Korotyńskiego z wojskami rosyjskimi. Nad napisem biały orzeł z koroną i napisem BOŻE ZBAW POLSKĘ.
Idąc dalej spokojnym krokiem czujnego obserwatora napotykamy kolejnego świadka tamtych lat. Drzewo dużych wymiarów, ułożone do snu ciężarem minionych lat. Jednak i ono śle przekaz pamięci tamtych lat formą ułożenia odgiętej drzazgi, odłamka przyziemia konara głównego przypominającego broń ludzi poległych w tych las.
Z czasem po dłuższej wędrówce dochodzimy do rozdroża. Miejsca zdominowanego dwoma dębami, minimum po trzysta lat każdy.
To tutaj u zbiegu dwóch dróg jednej od strony wsi Brzózki i Przybyłów, kiedyś znajdujących się w obszarze administracyjnym gminy Lututów. Drugiej od strony Grabowa i terenów Ostrzeszowa znajdujemy miejsce dawnej karczmy usytuowanej pomiędzy dwoma dębami. Są tacy co mówią, że karczma była wybudowana przy innych dębach, istniejących do dziś w niedalekiej odległości na północ od miejsca zbiegu dwóch dróg. Pewne jest, że karczma tam była, a reszta to tylko wspomnienia trzymające przybysza w niepewności i sile jego wyobraźni.
Folwark Niemojew oraz wsie – Kluski, Piaski, Józefina położone były na powierzchni 979 morg. Z czego grunty orne i ogrody 720 mórg, łąki mórg 74, pastwiska morg 4, lasów morty 148, nieużytków morg 24, w wieczystej dzierżawie morg 9. Budynków murowanych 10, drewnianych 16.
Stosowany płodozmian 9 i 12 – polowy.
Wieś Niemojew osada 47 o powierzchni 207 morg, wieś Kluski osada 21 o powierzchni 275 morg, wieś Piaski osada 25 o powierzchni 140 morg, wieś Józefina sada 12 o powierzchni 124 mórg,
Wieś Niemojew leży w parafii Lutholtów (Lututów) i składała się z części szlacheckich, które dawały dziesięcinę i po miar owsa i pszenicy jako meszne. Zagrodnicy zaś i Młynarze płacili po groszu. Mieszkańcy utrzymywali zakrystyana dając mu mieszkanie i po 6 denarów z osady kwartalnie.
W 1553 roku Niemojew leżał w parafii (Unków) dzisiaj Uników (słowo dzisiaj użyte jest w słowniku z 1888 roku). W 1576 roku miał 4 ładny i 3 zagrody.
Przekaz historii wsi Niemojew sięga okresu drugiej połowy XVI wieku. Okresu wspomnianego w poprzednim artykule, czasu panowania ostatnich Jagiellonów, Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta do którego należy włączyć czasy panowania Stefana Batorego (1574-1587), męża Anny Jagiellonki, okresu odrodzenia, t.zw. „złoty wiek”, czasu wspaniałego rozkwitu kultury.
- Rosit, Osada powiat wieluński, gmina Naramice, parafia Lututów. Ma 1 dom mieszkalny i 8 mieszkańców.
- Rossosz, Kolonia powiat wieluński gmina Naramice parafia Lututów. Domów mieszkalnych 21 mieszkańców 180. W roku 1827 6 budynków mieszkalnych 23 mieszkańców.
- Świątkowice, w XVI wieku Szwyuthkowycze , wieś, kolonia i folwark, powiat wieluński gmina Naramice parafia Lututów. Świątkowice znajduje się szkoła początkowa. wieś ma 35 domów mieszkalnych i 371 mieszkańców z kolonią Bielawy. Kolonia ma 14 domów mieszkalnych i 44 mieszkańców. Dwa folwarki z 8 dwoma mieszkalnymi i 45 mieszkańcami. W 1827 roku posiada 35 domów mieszkalnych i 309 mieszkańców.
Folwark Świątkowice i Bielany w 1887 roku posiada 56 morg gruntów ornych i 52 morgi ogrodów, Dwie morgi łąk i dwie morgi nieużytków. Budynków drewnianych 3. Folwark Świątkowice oddzielono od Świątkowice, które łącznie Bielanami posiadały powierzchnię 300 mórg. W tym 206 morg gruntów ornych i ogrodów, łąk 53 morgi, lasów 30 morg oraz 11 mórg nieużytków. Budynków murowanych 1, drewnianych 9. Las nieurządzony.
W skład dóbr poprzednich wchodziły wsie: Świątkowice osad 53, morg 384, Rososz osada 17 mórg 537, Swoboda osada 31, morg 402, Dobrosław osada 22 mur 290, Wiry osada 8, morg 55. Wymienione w akcje z 1357 roku ( Kod. Wielkopolski, Nr 1354).
Mamy zatem do czynienia z dokumentem okresu panowania królowej Polski Jadwigi Andegaweńskiej, córki Ludwika, która w 1386 roku weszła w związek małżeński z księciem litewskim Jagiełłą, Króla Polski od 1386 roku.
Istniał tu kościół p.w. św. Jana Chrzciciela, zdaje się parafialny pierwotnie. Po utworzeniu parafii w 1406 roku w Lututowie, kościółek ten wyposażony w jeden łan ziemi, stał się filialnym. W roku 1765 stał ten kościół jeszcze z jedną wieżą na froncie i jednym ołtarzem. W rok 1890, roku napisania słownika geograficznego Królestwa Polskiego kościół nie istnieje. W słowniku użyto zwrotu „obecnie”.
W księgach powiatu wieluńskiego wymieniona jest parafia w 1552 jako „Świetkowicze”. Świątkowice w wieku XVI były wsią częściowo szlachty. Sołtys za dziesięcinę dawał plebanowi w Lututowie fertona, zagrodnicy po groszu za meszne, łany dworskie dziesięcinę plebanowi, a kmiecie meszne po mierze żyta i owsa.
W 1552 roku Anna Kłomnicka ma tu 13 osad na 5 łanach (1 łan = 30 morg ≈ 17,955 ha. i młynem o jednym kole.
Zanim przejdziemy do następnych miejscowości i rozwinięcia opisu poruszanych faktów, musimy poświęcić chwilę czasu myśli wyrażonej słowem pisanym autorów z tamtych lat. Mamy do czynienia z niesamowitą ilością danych dużej wartości, ilości i dokładności przekazu, przez ludzi czasu tej historii lub ocierających się o przekaz ludzkiej pamięci będąc tuż za nimi lub obok nich.
Przekazu faktów tamtych lat, bez którego można by tylko pomarzyć dzisiaj tu i teraz o tym co opisuję. To czasy naszych przodków. Oni to spisali, my mamy jedynie to nieść dalej i dalej w poczuciu spełnienia ich misji. To byli silni ludzie.
Jedno zdanie, kilka słów: W 1552 roku Anna Kłomnicka ma tu 13 osad na 5 łanach i młynem o jednym kole.”, a ile wiedzy i przekazu dla wędrującego w przestrzeni minionych lat.
Dwór
W Świątkowicach to pozostałość czasów okresu szlachty zamieszkujących te tereny.
W tylnej części, tuż za budynkiem, niczym jego opiekun rośnie 600-letni cis. Wiecznie zielony krzew, a raczej drzewo.
Drzewo, którego ziarno zaczynało dotykać ziemię pierwszymi korzeniami obok stopy przodków Anny Kłomnickiej, a iglaste gałązki rozpoczęły 600-letnią wędrówkę w kierunku słońca idąc do dziś, pamiętając dotyk ręki pierwszych właścicieli. Może była to dłoń Anny Kłomnickiej.
Jego miejsce nie jest przypadkowe. Może być wyznacznikiem lokalizacji dworu tego lub poprzedniego, czasu rodu Kłomnickich. Pamięcią dotyka czasów Jagiełły i Jadwigi, jego żony, ostatniego potomka Piastów w linii Kujawskiej. Zadziwiające, pamięta czasy nadania pierwszej lokacji praw miejskich dla Lututowa.
Od XVI wieku, okresu wspomnianej Anny Kłomnickiej do początku XX wieku czasu Juliana, Daniela Ciemieniewskiego, zmarłego dnia 5 października 1937 roku.
Tablica epitafijna.
Okres kolejno Kłomnickich, Tarnowskich i Ciemieniewskich. Ostatni właściciel z rodu Ciemieniewskich spoczywa w kaplicy grzebalnej na cmentarzu w Lututowie z prawej strony wejścia głównego.
Kaplica grzebalna.
W Quo Vadis Henryk Sienkiewicz napisał : „I tak minął Nero, jak mija wicher, pożar, wojna”, ale czy wszystko musi tak przeminąć.
W rozmowie z mieszkańcami wsi Świątkowice, ludźmi słownego przekazu pamięci wydarzeń minionych lat o ostatnim właściciela majątku Świątkowice słyszę słowa: ” jeżeli ktoś z mieszkańców zachorował, zaprzęgał konia i wiózł do lekarza, a w ostatnich dniach swego żywota rozdawał ziemię aby w przyszłości być dobrze wspominanym”. Nigdzie tego nie zapisano. Ale jeżeli prawdą jest chociaż jedno z tych słów to warto było to napisać.
W słowniku geograficznym Królestwa Polskiego okres porównawczy dla czasu jego pisania jest rok 1827. Okresu braku Polski na mapie europy wynikiem kolejnych rozbiorów (1772–1795), kiedy Królem Polski (1825–1831) jest Mikołaj I Pawłowicz – cesarz Imperium Rosyjskiego.
Obszar Lututowa i gminy Lututów w okresie tym był zmienny pod względem terytorialnym i administracyjnym. Gmina Lututów była znacząco większa sięgająca na zachód tereny rzeki Struga Węglewska, prawego dopływu Prosny na wysokości miejscowości Węglewice.
Dla porównania ilość m. Lututów i miejscowości w gminie Lututów na dzień 31.12.2018 rok. Tabela z Raportu o stanie gminy z 2018 roku.
Raport w całości opublikowany jest na stronie internetowej www.lututowgmina.pl.
Tak pokrótce dotarliśmy do końca naszych rozważań. Opisu siły i wielkości miejscowości Lututów i gminy Lututów na tle powiatu wieluńskiego okresu Królestwa Polskiego. Gminy przynależnej do powiatu wieluńskiego przez kilka wieków.
Lecz to nie koniec. Bazując danymi artykułu w zestawieniu z „Raportu o stanie gminy z 2018 roku”, możemy porównać obszar Lututowa, jako gminy, jej zaludnienia, przynależność terytorialną, zasięg parafii Lututów, parafii Cieszęcin i Czastary. Przeprowadzać własną analizę i wyciągać dowolne wnioski, śledząc zarazem dzieje historii Rzeczypospolitej, Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, powiatu wieluńskiego i gminy Lututów.
Lututów dzisiaj położony jest w powiecie wieruszowskim. W okresie Królestwa Polskiego gmina powiatu wieluńskiego.
Wieruszów, miasto szlacheckie lokacji miejskiej od 1368 roku. W 1870 roku Wieruszów utracił prawa miejskie. W okresie Wolnej Rzeczypospolitej w 1919 roku Wieruszów odzyskał prawa miejskie. W 1898 roku osada, dawniej miasto na prawym brzegu Prosny, powiat wieluński, gmina i parafia Wieruszów. Od strony zachodniej Prosna. Za Prosną Wielkie Księstwo Poznańskie wchodzące w skład Prus, teren powiatu ostrzeszowskiego. Na lewym brzegu Prosny, terenie Podzamcza Wieruszowskiego stacja końcowa kolejowa Wilhelnsbruecke ( na pruskiej połowie Wieruszowa) , końca drogi żelaznej z Wrocławia. Osada Wieruszów posiada kościół parafii katolickiej, plebanię przerobioną z klasztoru, dwie kaplice, dom dla starców, synagogę i dwa domy modlitewne.
Ponadto, szkołę początkową (męską, żeńską), 12 chederów, sąd gminny okręgu V (węglewskiego), urząd gminy, urząd pocztowy i telefoniczną komorę celną I klasy (od roku 1842) komendant brygady straży pogranicznej, kasę wkładowo – zaliczkową oraz ochotniczą straż ogniową.
W skład osady Wieruszów wchodzi 246 domów mieszkalnych przeważnie murowanych. Osada liczy 4426 mieszkańców w tym 22 wyznania prawosławnego, 36 protestanckiego i 1888 żydów. Wieruszów zamieszkuje 122 Niemców.
Do Wieruszowa należy 2026 morg. Obszar zabudowany 751 morg, lasów 651, łąk 352 i 112 pod ogrodami. Pastwiska 35 morg, pod budowlami 115 (drogi i nieużytki).
Wieruszów posiada kilka zakładów w tym:
od 1883 roku fabryka kafli z produkcją na 20000 (rubel srebrem), fabryka gorsetów, fabryka zapałek na 1500 (rubel srebrem) i garbarnia na 2000 (rubel srebrem). Natomiast w Mirkowie znajdowała się wielka papiernia.
Tom V, str. 493 słownika geograficznego Królestwa Polskiego.
motorów fabrycznych wodnych i parowych wynosiła 420 koni.
Wróćmy do Wieruszowa. Tom XII, str. 389 słownika geograficznego Królestwa Polskiego:
Zawiązkiem osady
na Piotra, kasztelana nakielskiego, wrócił kościół katolicki około 1596 roku. W drugiej połowie
Tak pokrótce można zamknąć rozdział historii miejscowości i gminy Lututów okresu XVI -XVIII wieku, za czasów Rzeczypospolitej Polskiej, Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, na tle powiatu wieluńskiego tamtych czasów i miasta Wieruszów , dzisiejszego powiatu.
Marek Zgadzaj
Dokumenty źródłowe:
- Podręcznik do nauki historii na drugą klasę gimnazjum -wydanie Lwów Wydawnictwo Zakładu Narodowego Imienia Ossolińskiego 1934 rok
- Mapy i rysunki z opracowania jak wyżej
- Słownik geograficzny Królestwa Polskiego Tom I, str. 424, 622 , Tom II, str. 76, 250, Tom III, str. 72, 229, 608, 677, Tom IV, str. 159, 169, 192, 323, 373, 434, Tom V str. 493, 662, Tom VII str. 98, 733, Tom VII str. 50, 68, 787, Tom IX str. 201, 756, 775, Tom X str. 58, 112, Tom XI str. 21, 638, 898, Tom XII str. 82, Tom XII str 270, 311, 370, 568, Tom XIV str. 82, 456, 480, 651, 751, 764, Tom XV cz.1 str. 51, Tom XV cz.2 str. 251.
- Opowieści z dziejów powszechnych, część 2 , wydawnictwo Książnica-Atlas , Lwów-Warszawa 1932 rok
- Fotografia mapy Księstwa Warszawskiego oraz trzeciego rozbioru Polski książka Opowieści z dziejów powszechnych 1932 rok
- Raportu o stanie gminy z 2018 roku.
- Fotografia autor
- Analiza własna
Wersja elektroniczna gazety
