Cmentarz przykościelny w Lututowie – początek XVIII wieku

Kościół drewniany, trzeci w parafii Lututów pod wezwaniem św. Trójcy i św. Mateusza Apostoła, zbudowany w 1790 roku.

Jeden z 2.406 kościołów w Królestwie Polskim i jeden z 234 w Guberni Kaliskiej. (Dane spisu urzędowego z 1890 roku kościołów w Królestwie Polskim). Pierwsza świątynia parafialna w Lututowie wybudowana została w 1406 roku pw. Trójcy Świętej. Drugi kościół po doszczętnym spaleniu pierwszego wybudowano w 1520 roku pw. Trójcy Świętej i św. Mateusza.

Parafia Lututów w okresie Królestwa Polskiego należy do dekanatu wieluńskiego. W okresie tym do parafii Lututów przynależy 4060 parafian. (słownik geograficzny Królestwa polskiego, tom V str. 493 . Gmina Lututów w tym okresie liczy – 4.625 mieszkańców).

Obecnie 4.600 mieszkańców, a parafian – 3.506. W miejscach osiedlania się ludzi tworzyły się wspólnoty lokalne – początkowo osady, następnie wsie i miasta. Lokacja ich, to miejsca położone głównie na szlakach pomiędzy większymi miejscowościami. Często przyjmowały nazwę od nazwiska rodu, któremu ziemię tą nadano lub od założyciela. Tak było z Lututowem. Lututów, jako osada rycerska, sięgać może pierwszej połowy XIV wieku.

Czasy – Łokietka lub Kazimierza Wielkiego. Jako osada figuruje jeszcze za króla Ludwika Węgierskiego. Dopiero za panowania króla Władysława Jagiełły, Lututów otrzymuje lokację na prawach miejskich w 1406 roku. W roku tym został wybudowany kościół wspomniany na wstępie. To również okres, w którym Jagiełło szykuje się do wojny z Zakonem Krzyżackim. Aby zjednać naród zamieszkujący tereny kolebki państwa polskiego, i ziem wschodnich wspiera kościół katolicki. Z jego fundacji powstają świątynie (przykładem kościół OO. Paulinów w Wieluniu 1396 rok), oraz nadaje lokację na prawach miejskich niektórym osadom. W miejscowościach tych powstają parafie, a z nimi cmentarze.

Na terenach Polski pochówek zwłok na cmentarzu zaczyna się z nadejściem chrześcijaństwa – okres średniowiecza. Jednak cmentarz w obecnej formie w powolnym procesie, z dużym oporem i opóźnieniem zaczyna istnieć dopiero w XVIII wieku. Na największy opór i niechęć trafia przeniesienie pochówku zmarłych poza teren miast i wsi na cmentarz tzw. „w polu” na terenie Polski, w Kongresówce – potoczna nazwa Królestwa Polskiego. W miejscowości Lututów powstaje jeden z późniejszych cmentarzy tej formy z powodu dużego oporu wiernych. Tak było z cmentarzem opisanym w artykule „Brama cmentarna w Lututowie”, obecnym – w chwili jego powstania nazywanym „w polu” lub „polny”.

Do tego czasu, początkowo cmentarz, to kościół, katakumby, groty połączone korytarzami lub specjalnie powstałe obiekty do tego celu.. Forma takiego pochówku nastała z dniem ogłoszenia przez cesarza rzymskiego Konstantyna Wielkiego w 313 roku wolności wyznania dla chrześcijan. Ta forma pochówku na terenie Europy zachodniej przetrwała do XVIII wieku.

Zwłoki chowano w podziemiu budynku kościoła (katakumbach) wierząc, że tym samym zachowana zostaje duża więź ze świętymi. Jednak, ta forma pochówku z czasem staje się niemożliwa. Przybywa mieszkańców, zarazem zmarłych. Ograniczona możliwość miejsca w murach kościoła zmusza do tworzenia cmentarzy przykościelnych, w bezpośrednim jego sąsiedztwie. W podziemiach kościoła zaczęto chować jedynie księży lub osoby dostojne.

Jednak z czasem i ten zwyczaj zanika. Pochówek zmarłych w Lututowie w tym okresie odbywał się na cmentarzu przykościelnym, utworzonym na placu otoczenia kościoła drewnianego. Jednak mało prawdopodobny jest pochówek zmarłych w kościele. Kościele niewielkich gabarytów i drewnianej konstrukcji. Jeszcze w końcowych latach ubiegłego stulecia napotykano na szczątki ludzkie pochowanych na cmentarzu przy obecnej ulicy Gimnazjalnej. Teren wokół murowanego kościoła z 1917 roku, i jego otoczenie – parking przykościelny i część terenu obecnej ulicy Gimnazjalnej. Jednak i ten cmentarz (cmentarz formy średniowiecza. Usypany grób, często oznakowane drewnianym krzyżem – łatwy do likwidacji) nie miał nic wspólnego pod względem sanitarnym i sposobem pochówku z dzisiejszym. Nie było norm określających kwater cmentarnych, wymiaru grobu, odległości ich lokalizacji od zabudowań i studni oraz braku określenia upływu czasu możliwości pochówku zmarłego w miejscu istniejącego już grobu, itp. Na terenie cmentarza w Lututowie zapewne chowano zmarłych, jak na wielu tego rodzaju cmentarzach.

Na różnych głębokościach, czasami nie większymi niż 0.50 m, bez kwater i wydzielonych alej, w miejscu wolnym lub wcześniejszego pochówku w nieodległym czasie innego zmarłego. Z czasem i na tych cmentarzach zaczyna brakować miejsc. Bliskość zabudowy osady Lututów, oraz studni zlokalizowanych w jej posesjach zagraża sanitarnym warunkom życia mieszkańców osady. Początek końca cmentarzy przykościelnych, tych do których należał cmentarz w Lututowie, rozpoczyna się zakazem pochówku w obrębie miast i wsi, dopiero z chwilą wydanego Edyktu Nantejskiego, we Francji w 1777 roku. W Polsce powstawanie cmentarzy poza obszarami zabudowy datuje się na pierwszą połowę XVIII wieku – okres oświecenia.

Powodem były względy sanitarne. Dlatego od tej chwili zaczęto cmentarze przenosić poza mury miast. W XIX wieku na terenie państwa polskiego panuje cholera. Zakaźna choroba przewodu pokarmowego, powstawała na skutek spożycia skażonego pokarmu lub wody.

Największa liczba zakażonych przypada na teren Królestwa Polskiego na koniec lat pierwszej połowy dziewiętnastego stulecia. Pierwsza fala nadeszła w latach 1840 do 1850.

Sytuacja ta zapewne definitywnie przyspieszyła w Lututowie utworzenie cmentarza dzisiejszego poza obszarem miasta. W tym i wcześniejszym okresie – czasu panowania epidemii np. Hiszpanki, zmarłych grzebano w mogiłach zbiorowych poza granicami osad. Przykładem tego jest mogiła w Lututowie przy ulicy Złoczewskiej oznakowana krzyżem.

Brak jest dokumentów – zapisku od którego roku istniał cmentarz przy kościele zlokalizowanym obecnie przy ulicy Gimnazjalnej. Nie można wykluczyć istnienia na naszym terenie formy pochówku wyżej opisanej, a już na pewno mogił zbiorowego pochówku, dziś już nieistniejących. Księgi zmarłych parafii Lututów sięgają 1810 roku.

W kolejnych dekadach tego okresu umiera:
• 1810-1819 (842 osób)
• 1820-1829 (636 osób) (brak danych za lata 1823-1825, w 1829 r. umiera 137 osób)
• 1830-1839 (1 024 osoby – w 1832 r. umiera 190 osób)
• 1840-1849 (1489 osób, w 1847 r. umiera – 329 osób, a w 1848 r. – 368 osób)
• 1850-1859 (1 238 osób, w 1857 r. umiera – 185 osób)

W latach 1810- 1859 w Lututowie umiera 5 229 osób, plus lata nieudokumentowane 1823-1825 około 240 osób (liczba uśredniona). Ogółem 5469 zmarłych. Średnio rocznie umiera w tych latach 546,9 osoby. Śmiertelność wyższa dziesięciokrotnie niż obecnie, gdzie w ciągu roku umiera średnio 55 osób. Tak wysoki wskaźnik zgonów spowodowany był epidemiami chorób zakaźnych oraz brakiem higieny. Nie miał wpływ na ten wskaźnik  brak masowego dostępu do lekarza, sposób życia i odżywiania, ciężka praca i stosunkowo słabe wykształcenie z braku ogólnego dostępu do szkół. Polska znajduje się pod panowaniem trzech zaborców.

Dane te są porażające, zwłaszcza na tle porównywalnej liczbie mieszkańców w parafii Lututów – tamtego i obecnego czasu. Na obu cmentarzach w Lututowie, tym już nieistniejącym- przykościelnym (5469) i obecnym (początku jego – „w polu”) przy drodze na Łęki Małe i Duże (14101), razem pochowano na przełomie 210 lat od 1810 do listopada 2020 roku – 19570 zmarłych. Pozostaje pytanie, gdzie w ciągu 404 lat, kolejno w okresie trzech kościołów drewnianych o początku 1406 do 1810 roku – momentu, od którego istnieją księgi zmarłych w parafii Lututów odbywał się pochówek zmarłych. Prawie pewne jest, że cmentarz przykościelny istniał od roku 1790, roku budowy trzeciego kościoła przetrwałego do 1910 roku. Jednak upływ czasu i brak dokumentów zatarł ślad.

Decydujące w odpowiedzi, na to pytanie może być tylko przypadkowe trafienie na ślad miejsca pochówku zmarłych, a raczej ich szczątków. Natomiast brak takiego miejsca na terenie parafii Lututów, to dowód na istnienie cmentarza w miejscu zbudowania pierwszego kościoła w 1406 roku przy ulicy, dziś Gimnazjalnej. O ile to miejsce, jest również miejscem lokalizacji pierwszego kościoła. Czytając historyczne opisy powstawania kościołów w Lututowie, ma się wrażenie że mowa jest o tym samym miejscu ich lokalizacji. Reszta to już tylko czysta hipoteza.

Marek Zgadzaj
Dokumenty źródłowe:
1. Zdjęcie zbiorowej mogiły z okresu końca II wojny światowej.
2. Archiwum parafii Lututów – księga zmarłych w poszczególnych latach od 1810 do 1860 roku w parafii Lututów
3. Archiwum parafii Lututów
4. Mórawski K. – Przewodnik historyczny po cmentarzach warszawskich
5. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego.
6. Wizualizacja kościoła trzeciego drewnianego-autor , na bazie projektu zagospodarowania terenu architekta J.Wojciechowskiego
7. Analiza własna
Ten wpis został opublikowany w kategorii Historia. Dodaj zakładkę do bezpośredniego odnośnika.
Subscribe
Powiadom o
0 komentarzy
Inline Feedbacks
View all comments