Początek okresu XIX wieku, to czas rozpoczęcia budowy dworu Taczanowskich. Budynku w chwili jego ukończenia stanowiącego kompleks zabudowy dworskiej z dużym dziedzińcem od strony frontowej i główną bramą wjazdową na jego teren oraz parkiem, otoczeniem jego zaplecza – miejscem wypoczynku.
I chociaż twierdzenie – Kazimierz Wielki zastał Polskę drewnianą, zostawił murowaną nie do końca znajduje potwierdzenie – śmiało można powiedzieć, że dwór Taczanowskich w tym zakresie był wyjątkiem. O ile prawdą jest, że za panowania Kazimierza Wielkiego zaczęto budować budynki murowane, to jednak dotyczyło to nielicznych zamków, dworów i obiektów sakralnych. Prawda jest taka, że prawie do początku XIX wieku Polska była pokryta budynkami drewnianymi. To okres, kiedy często niedawno zakończony budynek, zaczynano budować od nowa z powodu pożaru. Przecież jeszcze rezydencja – Jaworów Jan III Sobieski herbu Janina – króla Polski od 1674 roku, choć pięknie wystrojona była także drewniana. Przebywający w Polsce w jednej z takich rezydencji, Włoch – nuncjusz Malaspina – powiada, ” że nigdy w życiu nie widział tak pięknie ułożonego stosu paliwa”. Natomiast Frycz Modrzewski – pisarz okresu renesansu, sekretarz królewski – powiada; „A dlatego też rzadko się trafia w Polsce, taki dom, któryby przez trzydzieści lat w całości trwał; mało wszystkie wygorywają a żaś znowu je budują”. Wyłączność architektury drewnianej w Polsce oddaje słownik dawnych aktów i zapisków, w którym architectus oznaczał tylko – cieślę. Przyczyną pożaru budynków, tak jak w przypadku dworu Taczanowskich często było żelazko podgrzewane z jego wnętrza żarem rozpalonego drewna lub węgla, kominki – z paleniskiem otwartym w sieni lub komnatach a także system oświetlenia wnętrza dworu płomieniami otwartego ognia – lampy, świecy lub pochodni. Dwór w Lututowie nie do końca był drewniany.
Jego fundament i ściany parteru wraz z portykiem, to elementy murowane. Element drewniany to strop nad parterem i całe poddasze pokryte łamanym dachem. Budynek został zbudowany w stylu baroku.
Elementy drewniane dworu całkowicie zostały utracone w niszczycielskich płomieniach ognia.
Widoczny murowany parter i strzeliste, solidne – murowane kominy, to pozostałość dworu Taczanowskich w 1934 roku. Widoczna jest również trójkątna ściana ponad parterem – fronton, element portyku podkreślającego wejścia do dworu. Liczba kominów sterczących ponad miejscem pogorzeliska świadczy o ilości palenisk wnętrza dworu. Palenisk kominków umieszczonych w jego komnatach. Z reguły w dworach wiejskich budowano dwa kominy. Jednak to co istotne w wyglądzie dworu od strony tylnej – ogrodowej, to kształt ryzalitu – występ z lica elewacji budynku od fundamentów po dach. Na zdjęciu dworu przed spaleniem tylny ryzalit – podkreślenie wyjścia do parku – wykonany jest w formie wystającego prostokąta z lica fasady. Po spaleniu przed ryzalitem widoczne są w kształcie półkola schody z czterema osadzonymi filarami w ich podeście zwieńczonych płytą balkonową z murowaną balustradą. Element ten niewątpliwie powstał pomiędzy okresem wykonania zdjęcia dworu przed pożarem i po pożarze. Świadczy to o jego przebudowie w tej części, i w tym okresie. Dzisiaj miejsce to stanowi łącznik pomiędzy budynkiem po odbudowie, a dobudowaną salą gimnastyczną. Warto też podkreślić widoczne na zdjęciu dwustopniowe przesunięcie płaszczyzny dachu w szczycie od strony prawej (południowej) patrząc od tyłu dworu w kierunku frontowej elewacji dworu i jego dziedzińca.
Sugeruje to istnienie od strony południowo-zachodniej – oficyny – skrzydła dworu po lewej stronie dziedzińca. Element ten pozwala uznać, że dwór Taczanowskich należał do bardziej okazałych tamtego okresu. Fakt ten potwierdza również murowany parter. W dworach tych, celem osłonięcia dziedzińca od wiatru zachodniego budowano oficyny z nim połączone w kształcie litery „L”. Coś na wzór poniższego szkicu, lecz bardziej okazałe – nie mylić z niewiele wystającym z lica fasady rogowo – alkierzem.
W mniej zamożnych dworach rolę tę spełniały stodoły, spichlerze lub lamusy, lokalizowane z lewej strony dziedzińca prostopadle do osi dworu.
Warto podkreślić, że lokalizacja dworu względem stron świata utrzymana była dla tego rodzaju budynków. Podłużna oś dworu – chociaż nie całkowicie odchylona jest na godzinę jedenastą od osi północ-południe, jednak jego lokalizacja została skręcona względem tej osi. Tak, aby zarówno fasada frontowa, jak i ogrodowa posiadała naświetlenie słoneczne w poszczególnych porach dnia.
Układ wnętrza dworu z tego, co można ustalić z archiwalnych zdjęć był standardowy dla tego okresu. Wejście do budynku podkreślone portykiem nietypowo przesuniętym nieco w prawo w podłużnej osi dworu pokrywająca się osiowo ryzalitu w tylnej fasadzie – podkreślenia wyjścia z dworu do parku. Lewa strona dworu patrząc od frontu była dużo dłuższa od obecnie widocznego, odbudowanego budynku. Porównując układ okien i rozmieszczenia wejść do dworu jego wnętrze było podobne do odbudowanego dworu. Wejście główne prowadziło do ganku, skąd przechodziło się do sieni. Miejsce to stanowiło ważne pomieszczenie we dworach. Sień zarówno ze względu na wymiary, jak i przeznaczeniem uchodziła prawie tak samo za pryncypialną część domu, jak sala stołowa.
Miejsce to w dworze szlacheckim było tym, czym w zamkach dziedziniec. Służyło za punkt zborny przed wyprawą łowiecką, miejsce spotkań sąsiedzkich, narad a także miejsce, gdzie w trakcie wesel, festynów czy pogrzebów goście pokotem leżeli często na sianie. Ściany sieni służyły do powieszenia zbroi, ubrania itp. Ogrzewana była kominkiem. Z sieni oprócz wejścia z ganku prowadziły drzwi w trzech kierunkach. Jedne z nich to wyjście do parku na wprost drzwi wejściowych. Na lewo i prawo to drzwi przejścia do pokojów. Z reguły jedna część stanowiła komnaty pańskie, natomiast druga w przeważającej części należała do czeladzi – ludności wiejskiej będąca na odpłatnej służbie we dworze. Brak jest historycznego opisu wnętrza dworu Taczanowskich. Jedynie ze zdjęć zewnętrznej części obiektu można zakładać rozkład wewnętrznych pomieszczeń. Strona pańska zwykle mniejsza zapewne była po prawej stronie dworu patrząc od strony dziedzińca. Po tej stronie pierwsza, zarazem najobszerniejsza izba to stołowa za nią bawialnia. Dalej podrzędne, bardziej poufne już pokoje, małe salki, komnaty a na końcu budynku rogowo umieszczone alkierze. Ale czy tak wewnątrz wyglądało już się nie dowiemy. To co pewne to opis zewnętrzny wyglądu dworu i jego elementów sporządzony na bazie zdjęć archiwalnych. W jednym z tych pomieszczeń zostali ułożeni ranni powstańcy z czerwonej bitwy pod Koziołkiem w 1863 roku z przeważającymi liczebnie wojskami rosyjskimi, w tym ich dowódca płk. Antoni Korotyński. Mogła być to sień, któraś z komnat lub nieistniejąca oficyna.
Dziś – budynek Zespół Szkół Centrum Kształcenia Rolniczego w Lututowie, przy ul. Klonowskiej 3, dawny dwór Taczanowskich z początku XIX wieku. Obecnie dwukondygnacyjny budynek murowany w stylu klasycystycznym z parterowymi w narożach budynku wystającymi alkierzami zadaszonymi w poziomie piętra dworu.
Jego główne cechy zewnętrzne – pozostałości po starym dworze – to element podkreślenia wejścia głównego do dworu w fasadzie frontowej.
Czterokolumnowy portyk na wprost wyjścia tylnego na teren przestrzennego parku – kompleksu porośniętego drzewami stanowiącymi podkreślenie linii ścieżek spacerowych i pobliskiego stawu. Zbiornika wody będącego w chwili; słonecznego, cichego i spokojnego dnia, lustrem wody – miejscem odbicia dworu i otaczającego go parku.
Lustra czasem, punktowo poruszonego na kształt ruchomej fali przybierającej formę okręgu, w chwili jej dotyku skrzydłem przelatującej ważki lub ptaka. W miejscu sieni obecnie znajduje się obszerny hol z dwubiegową klatką schodową na piętro.
Na wprost drzwi wejściowych pomiędzy biegami klatki schodowej do łącznika dobudowanej sali gimnastycznej. Obecny budynek posiada wejście główne w tym samym miejscu co dwór Taczanowskich. W tym samym stylu i wyglądzie.
Jednak osadzony pośrodku fasady frontowej. Lewa strona dworu została skrócona i pozbawiona oficyny.
Dwór po odbudowie zyskał rogowe parterowe alkierze wysunięte poza lico ścian elewacji. Budynek pokryty dachówką ceramiczną karpiówką w ceglastym kolorze. Brązowe okna osadzone w ścianach na tle pastelowo jasnej elewacji z podkreśleniem gzymsów i parapetów w ciemniejszym kolorze – stanowi w całości zadbany dwór nawiązujący do epoki początku jego powstania – odbudowany w latach międzywojennych ubiegłego stulecia przez rodzinę Kurnatowskich.
Dziś właściciele tego dworu spoczywają w rodzinnym grobowcu na cmentarzu w Lututowie po lewej stronie głównej alejki, za bramą wejściową nieco dalej od kaplicy z prawej strony alejki – miejsca spoczynku właścicieli dóbr Świątkowice – odrestaurowanej w 2020 roku.
Marek Zgadzaj
Wersja elektroniczna gazety
