Szkolnictwo i oświata

Szkolnictwo i oświata

Podstawę prawną do powstawania i organizacji szkół parafialnych dał sobór laterański w 1215 roku. Zgodnie z jego postanowieniem szkoły takie mogły powstawać przy parafiach. Potrzeby te wynikały m.in. z zapotrzebowania władz miast na osoby umiejące pisać i czytać. Tylko takie mogły sprawować funkcje urzędnicze. Pierwsza wzmianka o szkole w Wieruszowie pojawia się w 1461 roku, gdy gród należał do rodu Wieruszów. Rektorem szkoły był Marcin, proboszcz z Osjakowa. Po nim szkołę objął altarysta Maciej (1463 r.). O kolejnym rektorze szkółki parafialnej dowiadujemy się w 1468 roku. Był nim „Pana Marcina Pudełko, niegdyś rektora szkoły w Wieruszowie”. Problemy z prowadzeniem szkoły pojawiają się, gdy dziedzicem miasta od 1467 roku został Jan Kempiński z Baranowa. Przykładem negatywnego stosunku do nauki za czasów Jana Kempińskiego może być odwołanie z funkcji rektora szkoły wielebnego Stanisława („1474 niegdyś rektora”), na polecenie dziedzica. Wyrok sądowy nakazywał rajcom, aby „odzyskali szkołę i instytuowali rektora”. Należy sądzić, że nauka w szkółce parafialnej mogła być przerwana na sto ostatnich lat średniowiecza. Ponownie o szkole w Wieruszowie dowiadujemy się w czasach reformacji. W 1561 roku dziedzice miasta Oporowscy zakładają pierwszą szkołę. Rektorem został „obywatel miasta” Maciej Mierzecha (Jan Mierecha). On przekazuje szkołę miejscowemu rektorowi wywodzącemu się z reformatorów. Czas reformacji to czas rozwoju oświaty. Właściciel grodu reformator – Jan Tomicki otwiera szkołę Zboru Braci Czeskich. Wśród rektorów są: Andrzej Calagius z Wrocławia, humanista, pedagog i poeta, notariusz miejski Jan Lago, Jan Gelach, Piotr Slotichus, ojciec i syn Simlerowie, czy Jan Maj. Wieruszów w czasach reformacji staje się najprężniejszym centrum szerzącym oświatę w tym rejonie Polski. Największy rozwój szkoły przypada po roku 1586, gdy rektorem jest A. Calagius, a kaznodzieją Jan Turnowski. Obowiązki ministra zboru w latach 1589 -1592 pełnił Maciej Rybiński, który studiował w Heidelbergu. O poziomie nauczania świadczyć mogą ich uczniowie, wywodzący się z wieruszowskiej szkoły Braci Czeskich, m.in. Stanisław, syn Jana Largo zostaje rektorem szkoły w Krasnobrodach na Lubelszczyźnie. Jan Kluentius Boczowius zostaje pastorem kościoła kurowskiego i notariuszem synodu dystryktu lubelskiego. Sebastian Krupa zostaje pastorem w Lublinie. Przykłady te świadczą  o wysokim poziomie nauczania. Drugi zbór Braci Czeskich był w Cieszęcinie. Po upadku reformacji prawdopodobnie ponownie prowadzona jest szkółka parafialna. Ciężkie czasy i upadek szkolnictwa nastąpił w XVII wieku, a zwłaszcza w czasie wojen szwedzkich. Ten zastój trwał prawie przez 200 lat, do końca XVIII wieku.

Po II rozbiorze, gdy Wieruszów dostaje się w ręce Prus, przy klasztorze powstaje szkoła z obowiązującym językiem niemieckim, polskim i łaciną. Jak podaje J. Maciejewski w książce „Nad Prosną i Niesobią” o założeniu drugiej szkoły dowiadujemy się z przeprowadzonej wizytacji kościoła p.w. św. Bartłomieja, jaką wizytator przeprowadził w dniu 3 grudnia 1800 roku.

„Przy tym kościele jest ustanowiona szkoła. Jest w niej 63 uczniów czyniących znaczne postępy tak w doktrynie chrześcijańskiej i nauce moralności, jak i w sztuce opowiadania, pisania i liczenia. Co jakiś czas proboszcz wizytuje szkolę i przeprowadza publiczne egzaminowanie. W prowadzeniu szkoły wyręcza go godny Franciszek Maciejewski, który zna język niemiecki i ćwiczy w nim młodzieńców. Książki używane w tej szkole to elementarz i gramatyka”. Z tego zapisu dowiadujemy się o profilu nauczania, podręcznikach i kto był nauczycielem. W 1800 roku przeor generalny zakonu paulinów w szkole przyklasztornej zmienia nieco profil nauczania. Nauka obejmowała język polski i niemiecki oraz rachunki. Nie podano, ile dzieci chodziło do szkoły przy kościele, ale jak duży był głód wiedzy, może świadczyć nabór, aż 78 chętnych do nauki w szkole przy klasztorze. Zajęcia do 1811 roku prowadzili zakonnicy, a potem nauczyciele świeccy, opłacani przez miasto. Zajęcia odbywały się w wynajętej izbie w budynku miejskim i prowadził je jeden opłacany nauczyciel. Był nim Antoni Kuberski (1820 r.). Dekretem cara Aleksandra I w 1825 roku utworzona zostaje szkoła elementarna, która mieściła się przy ulicy Farnej. Nauczycielami po jej powołaniu byli Jakub Bardelski (1825) i Wojciech Milewicz. W aktach USC znajdujemy nazwiska dalszych nauczycieli szkoły elementarnej: Tomasza Wawrzeckiego, Kajetana Kolla, Michała Jarosika, Pawła Gidyńskiego (1853-1856), Jana Kulejewskiego (1857-1859), Władysława Raczyńskiego (1849-1866). Od 1836 roku w szkole pracowało już dwóch nauczycieli opłacanych przez miasto. Po przegranym Powstaniu Styczniowym od 1866 roku nauka w szkole prowadzona była w języku rosyjskim. Bogaci mieszczanie wysyłali swoich synów na dalszą naukę do większych ośrodków. W Kaliszu w 1826 roku naukę w V-tej klasie rozpoczyna 17-letni Walenty Mateusz Nowicki, syn Jana Nowickiego i Justyny z Leszczyńskich, wnuk byłego burmistrza Łukasza Leszczyńskiego. W 1837 roku naukę w VII klasie Szkoły Wojewódzkiej w Piotrkowie rozpoczyna syn Józefa Zalewskiego, naczelnika komory celnej w Wieruszowie. Na początku XX wieku Gimnazjum w Tarnowskich Górach kończy szkołę późniejszy ceniony wieruszowski pedagog, sędzia i działacz społeczny Roman Dybek. Odnotować należy strajk uczniów z 1905 roku. Uczniowie domagali się nauki w języku polskim. W tym celu wyszli na miasto i skandowali hasło „My chcemy polskiego języka w naszej szkole”. Strajk poparła społeczność Wieruszowa i Straż Pożarna, oświadczając to na zebraniu 25 marca 1905 roku. Strajk zakończył się sukcesem i poluzowaniem rusyfikacji. Zajęcia odbywały się w języku polskim.

15 (Copy)W 1805 roku Wieruszów odkupuje Józef Zerboni di Spozzeti. Nowy dziedzic w Podzamczu przy ulicy Teklinowskiej otwiera szkołę dla dzieci wiejskich o okrojonym programie. Tradycja tej szkoły kontynuowana była w czasach zaboru pruskiego i w okresie międzywojennym. Budynek nowej szkoły powstał w drugiej połowie XIX wieku. Był to budynek z czerwonej cegły, jak pamiętają 16 (Copy)jeszcze starsi mieszkańcy Podzamcza. Dwa zdjęcie przedstawiają budynek szkoły od strony ulicy Teklinowskiej.

Po I wojnie światowej w Wieruszowie nie było ani jednego budynku szkolnego. Nauka w ramach szkoły powszechnej odbywała się w różnych miejscach. Przez cały okres międzywojennym naukę dzieci z pierwszych klas prowadzono w salce katechetycznej w klasztorze, do 1925 roku w domu Psurskich (od 2 września 1919 roku kierownika szkoły) przy ulicy Piłsudskiego nr 42 (obecnie Warszawskiej- Cech Rzemiosł Różnych), przy ulicy Wieluńskiej nr 2 (obecnie dom Szymalów), do połowy lat 20- tych w domu J. R. Dybków przy ulicy Nowej nr 2 (obecnie Raczyńskich) i do 1935 roku w domu Izaaka Lewi przy ulicy Piłsudskiego nr 97 (odkupiony w 1937 roku przez nauczycieli, małżeństwo Marię i Piotra Winkowskich). Pierwszym kierownikiem szkoły był Czesław W. Psurski, a po powrocie z wojny polsko-rosyjskiej Feliks Cieślak. W połowie lat dwudziestych kierownikiem zostaje Roman Dybek i pełni tę funkcję aż do II wojny.

17 (Copy)

To najstarsze zdjęcie na poprzedniej stronie przedstawia nauczycieli oraz uczennice z II klasy. Zdjęcie z roku 1920. Klasa dziewczynek. Nauczyciele od lewej: A. Petrykowski, kierownik szkoły Czesław Wincenty Psurski i Roman Dydek oraz księża: A. Rawicki i Śmietanko. Wśród uczennic rozpoznano: Sabinę Bizugę, Wiktorię Knop, E. Lewkowicz, Franię Moś, Esterę Świerc i Helenę Walkowską.

18 (Copy)

Na zdjęciu z 1920 roku są nauczyciele od lewej: Dybek Roman, Petrykowski, kierownik szkoły Psurski Wincenty, Cieślak Feliks i księża A. Rawicki i Śmietanko. Uczniowie II klasy: Edek Bizuga, Leon Bryłka, Piotr Cieślak, Gabas, Henryk Hącia Leon Jagielski, Józef Jenczewski, Knura, Tomasz Łuczak, Mietek Magot, Fr. Mika, Antoni i St. Olbrych, Maciej i Mietek Parnowski, Witold Plewiński, St. Polak., Antoni Rosa, Gerwazy Sobczyński, Bogdan Szmeta, Wł. Zawadzki, Rafał Walkowski, Ryszard, Wróblewski i Wacław Ziętkiewicz ( ur.1910 r.).

19 (Copy)

Zdjęcie z 1926 roku VI klasy dziewcząt wykonano od zachodniej strony klasztoru. Wychowawczyni klasy Koszowska Wacława i uczennice: Bielawska Helena, Boroń Anna i Marianna, Brawata Kazia, Dębska Anna, Grądziel Helena, Grinberg, Jedwab Estera, Joskowicz Ruchla, Juda Ida, Jurasik Katarzyna, Juszczak Blanda, Kopel Masia, Korn Frania, Krzak, Lewkowicz Pesa, Lewnchof Roza, Maciejewska Amelia i Władzia, Michner Ania, Nowicka Kazia, Olbrych Józia, Olesińska Sprinca, Parnowska Frania, Pietrzyńska Pela, Płocka Helena, Procel Hajga, Rusek Fajga, Sieradzka Dwojra, Spiro Dwojra i Estera, Szwarc Masia, Świerc Estera, Urbaniak Regina, Walkowska Helenka, Węgówna Wanda, Zajdler, Zalcman Estera i Zelkowicz Estera. Z prawej strony przy oknie nauczyciel Piotr Winkowski.

20 (Copy)

1 czerwca 1938 uczniowie VII klasy; S. Ajzner, L. Aronowiczówna, R. Badeńska, W. Brawata, Braunówna, Cieślak, Lucyna Ciszewska, Sz. Duś, L. Frankowski, M. Grabowska, M. Grela, B. Jagielski, S. Juszczak, Hącia, Hojczykówna,. H. Kasriel, W. Kijak, L. Leszczyk, K. Maciejewski, G. Majerowicz, Ides Majerowicz, E. Nowak, L. Parusińska, L. Rożen, B. Skrobak, Słowikowska, L. Słowikowski, Z. Szczukowska, S. Szwarcówna, Z. Świsulski, Z. Walkowski, L. Winkowska, W. Winkowska, F. Żółtowski.

W połowie lat 20-tych z zebranych składek zostaje wybudowany i oddany piętrowy budynek szkoły przy ulicy Nowy Świat 11 (Ludwika Waryńskiego). W tym budynku uczyły się dzieci klas V-VII. W roku szkolnym 1928/29 siódmą klasę ukończył tę szkołę Stanisław Żółtowski (1914 – 2004), malarz i grafik, wykładowca na Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Po ukończeniu gimnazjum w 1934 roku rozpoczyna studia na ASP w Warszawie. Ze strony środowiska nauczycielskiego otrzymał bardzo duże wsparcie przez cały okres nauki.

22 (Copy)

W tej szkole utworzona zostaje Szkoła Doskonalenia Zawodowego, tzw. „wieczorówka”. W 1937 roku rozpoczyna się budowa nowej szkoły w szczerym polu, do której poprowadzono nową ulicę (obecną Szkolną), łączącą ulice Fabryczną z Nowym Światem. Na budowę szkoły pozyskiwano pieniądze w różny sposób, m.in. młodzież zbierała złom.

21 (Copy)Młodzież zbierała złom co widać na zdjęciu z 1937 roku. Dziewczyny od lewej: Lucyna Wesołowska, Lucyna Olbromska i Wanda Wesołowska.

Organizowano przedstawienia teatralne oraz „Jasełka”, wystawiane także w okolicznych miejscowościach. Pierwsze dwie klasy rozpoczęły zajęcia w nowej szkole w drugim półroczu roku szkolnego 1938/1939. Budowę szkoły ukończyli Niemcy, już w czasie wojny. Mimo biedy jaka była w mieście po wojnie, a zwłaszcza w czasie wielkiego kryzysu, szkoła organizowała wycieczki terenowe w okolicach Wieruszowa, a dla tych, których było stać na wycieczki w góry, do Zakopanego, do Krakowa oraz w Jurę Krakowsko-Częstochowską.

23 (Copy)

Na zdjęciu z 1930 roku wycieczka do Zakopanego. W centrum Roman Dybek z żoną i córką Jadwigą, na prawo Kazimierz Plewiński i Feliks Cieślak z żoną, (A.H) Antoni Hampel, w białej koszuli siedzi Zbyszek Maciejewski.

Szkoła była także miejscem patriotycznego wychowania. Z okazji świąt i rocznic narodowych organizowano przedstawienia i akademie okolicznościowe.

24 (Copy)

Dzieci biorące udział w przedstawieniu poświęconym rocznicy śmierci Naczelnika Państwa Polskiego marszałka Józefa Piłsudskiego (w głębi jego portret).

Kadrę nauczycielską w okresie międzywojennym w różnym czasie stanowili: Bronisława Bacciareli, Sabina i Józef Bednarz, Aniela Blewońska, Feliks Cieślak, Julia i Franciszek Chrzanowscy, Roman Dybek, Helena Dreznerowa, Maria Jadwiga i Ignacy Duś, Antonina Dawbenko, Jan Dominik, Tadeusz Grys, Eleonora Gausówna, Helena i Ignacy Hampel, Anna i Stanisław Jędrzejczyk, Eugeniusz Józefowski, Samson Koppel, Władysław Krysiak, Piotr Kowaliszyn, Wacława Koszowska, Antoni Kostrzewa, Ignacy Kamiński, Stanisław Lepieta, Władysław Madej, Julia Merykówna, Stanisława Masternakówna, Jan Maciejewski, Szymon Maślanka, Feliks Magott, Antoni i Jan Nowiccy, Bronisław Najgebauner, Czesław W. Psurski, Antoni Petrykowski, Maria Ryglewska, Brunon Reinert i jego żona, Zofia i Aleksander Strusińscy, Irena Sotorówna, Sabina i Henryk Świsulscy, Marian Tyszkiewicz, Maria Urbańska, Bolesław Wójcikowski, Maria Sobakówna (po mężu Winkowska) i Piotr Winkowski, Wanda, Henryk i Bogdan Wesołowscy oraz Krystyna Zakrzewska. W latach 1925 – 1926 nauczycielem był Andrzej Grodek (prawdopodobnie brat burmistrza Jana Grodka) urodzony w Łodzi 30 listopada 1901 roku, zmarły 23 listopada 1959 roku w Warszawie. Profesor zwyczajny i przez dwie kadencje rektor SGH i SGPiS (obecnie Szkoła Główna Handlowa) w Warszawie. Naukę religii od 1928 roku prowadził ks. Walenty Kott i ks. Teofil Banach. Podkreślić należy, że obowiązkową naukę religii w szkołach, mimo ostrych sprzeciwów lewicy i Związku Nauczycielstwa Polskiego, wprowadził sejm i 26 marca 1925 roku ratyfikował konkordat ze Stolicą Apostolską. Sądzę, że nie są to wszyscy nauczyciele okresu przedwojennego.

W Wieruszowie tylko dwóch nauczycieli miało wyższe wykształcenie. W latach 30-tych w ramach dokształcania Seminarium Nauczycielskie ukończyli: B. Wesołowski, J. Maciejewski, A. Nowicki, E. Józefowski i H. Świsulski. Już 30.11.1919 roku założone zostaje Ognisko Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych w Wieruszowie. Pierwszym przewodniczącym zostaje Cz. Psurski. Związek działa na polu kulturalnym m.in. z inicjatywy Wł. Krysiaka założono kwartet smyczkowy. Związek pomaga wdowom po zmarłych nauczycielach i nauczycielom zwalnianym w czasach kryzysu lat 30- tych. Związek bronił interesu nauczycieli i Związku przed nieprzychylnymi władzami centralnymi w czasach rządów Bezpartyjnego Związku Bloku Współpracy z Rządem. Skrajnym przykładem jest konflikt z 1928 roku w Wieruszowie. Nauczycielka E. Gausówna mieszkała z żonatym, ale będącym w separacji z żoną, ówczesnym burmistrzem Janem Grodkiem. Aby nie być usuniętym z grona pedagogicznego, wstąpiła ona do BBWR-u. Konflikt ciągnął się dość długo. Jednak zdecydowana postawa dyrektora szkoły R. Dybka i grona nauczycielskiego doprowadziła do odejścia E. Gausówny. Nauczyciele wieruszowscy biorą czynny udział w życiu kraju i miasta. Feliks Cieślak uczestniczy w wojnie polsko – radzieckiej 1919 – 1920 roku w Armii Ochotniczej gen. Józefa Hallera. Po powrocie kieruje szkołą po W. Cz. Psurskim. Feliks Cieślak i Roman Dybek kandydowali do rady miasta. Nauczyciele należeli do licznych stowarzyszeń i organizacji, które powstały w wolnej Polsce. Należeli do: BBWzR, Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet, Związku Strzeleckiego (Piotr Winkowski od 1924 roku sekretarz i Roman Dybek), Ligi Morskiej i Kolonialnej, Związku Rezerwistów, Polskiego Czerwonego Krzyża, Związku Młodzieży Wsi, Ochotniczej Straży Pożarnej, Kasy Stefczyka oraz Opieki nad Matką i Dzieckiem.

W szkole bardzo prężnie działał Związek Harcerstwa Polskiego. W Wieruszowie utworzono drużynę harcerską im. Romualda Traugutta. Funkcję komendanta hufca do roku 1934 pełnił nauczyciel Feliks Cieślak, a jego zastępcą został Władysław Krysiak, który od 1935 roku zostaje komendantem. Hufiec prowadzi różnorodną działalność wśród dzieci młodszych zuchów (wilcząt) – drużyna im. Zawiszy Czarnego oraz wśród harcerzy klas starszych. Organizowane są obozy stacjonarne, najczęściej szkoleniowe i wychowawcze pod namiotami w lesie. Harcerze zdobywają różne sprawności. Preferowany jest czynny wypoczynek. Harcerze wieruszowscy włączają się czynnie w różne akcje i uroczystości o charakterze państwowym.

25 (Copy)Na zdjęciu z 1934 roku uczestnicy obozu podharcmistrzowskiego Złoty Potok koło Częstochowy. Od lewej: NN, komendant Feliks Cieślak, zastępca Władysław Krysiak i zastępowy drużynowy druh Bohdan Wesołowski.

26 (Copy)
Zajęcia przed szkołą. Zajęcia prowadzi harcmistrz Wł. Krysiak. W środku z wyciągniętą ręką Antoni Hampel.    

27 (Copy)

Młodzież harcerska w czasie obozu wędrownego w rejonie Złotego Potoku k/Częstochowy.  

28 (Copy)

Druhowie przed bramą klasztoru na Jasnej Górze

Harcerstwo przedwojenne stało na wysokim poziomie. Również kadra hufca obowiązana była do ciągłego podnoszenia kwalifikacji. Odbyte próby, otrzymane stopnie sprawności, służba w drużynie, odbyte kolonie, obozy, wycieczki dla zastępowych, drużynowych, instruktorów, odznaczenia, pochwały i nagany oraz zwolnienia, urlopy i przeniesienia do innych drużyn, odnotowane były w „Książeczce służbowej”. Czytelnikom przedstawiam niektóre strony takiej książeczki harcerza. Dzięki rodzinie Wesołowskich przedstawiam” Książeczkę służbową” druha Bohdana Wesołowskiego. Można prześledzić, co ona zawierała i jak był dokumentowany przebieg służby skautowskiej w okresie międzywojennym. Na pierwszej stronie mamy przyrzeczenie harcerskie.

29 (Copy) 30 (Copy) 31 (Copy)

Z wpisu na stronie 16 dokonanego w dniach 2-4 czerwca 1934 roku na obozie w Sokolnikach, zajęcia prowadził pilot major Stanisław Jakub Skarżyński, który był już po przelocie dookoła Afryki (1-5.05.1931) i pierwszym Polakiem, który na samolocie RWD-5 bis przeleciał przez Atlantyk (8.05.1933), jeden z twórców lotnictwa w Wielkiej Brytanii. Jako jedyny członek załogi swojego samolotu zginął nad Atlantykiem 26.06.1942 r. wracając z nalotu bombowego na Bremę. Leciał w składzie Dywizjonu Bombowego 305. Został wielokrotnie odznaczony.

Długo szukałem zdjęcia potwierdzającego przynależność wieruszowskich dziewcząt do Związku Harcerstwa Polskiego.

32 (Copy)

Zdjęcie z połowy lat 30-tych, chyba jedyne zachowane hufca dziewczyn (w rejonie dawnych stodół). Wśród rozpoznanych leża na ziemi, z lewej Sabina Cieślak (biały beret), z prawej Zofia Hącia (czarny beret), siedzi z prawej w kapeluszu nauczycielka Maria Winkowska, a z lewej druhna Janina Hącia (po mężu Magott).

33 (Copy)

Dość dużo miejsca poświeciłem harcerstwu wieruszowskiemu z okresu międzywojennego, ponieważ szukając materiału do książki, nie znalazłem opracowania, które by ten temat obejmowało. Uważam, że ktoś związany z harcerstwem powinien rozwinąć ten temat, z uwzględnieniem okresu powojennego.

Subscribe
Powiadom o
1 Komentarz
najnowszy
najstarszy oceniany
Inline Feedbacks
View all comments
Zbyszek
7 lat temu

Piotrze jeszcze nie tak dawno szukałem zdjęć wieruszowskich harcerzy a tu takie piękne zdjęcia szkoda że tak późno bo mogły być wysłane do muzeum ziemi wieluńskiej na wystawę 100 lecia harcerstwa ziemi wieluńskiej
Piotrze pozdrawiam

........................................................................................................................................................................................................................................................................................... Ilustrowany Tygodnik Powiatowy Redakcja zastrzega sobie prawo do zmiany tytułów i adiustacji tekstów. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń, reklam i artykułów sponsorowanych oraz Listów/Maili do Redakcji. Nie publikujemy Listów do Redakcji/Maili od osób anonimowych. Autor ww może zastrzec sobie prawo „Dane osobowe tylko do wiadomości Redakcji”. Materiałów nie zamówionych nie zwracamy. Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, rozpowszechnianie i publikowanie treści artykułów, zdjęć bez zgody właściciela portalu www.powiatowy.pl ZABRONIONE. STALE WSPÓŁPRACUJĄ: Eugeniusz Tomaszek, Anna Świegot, Piotr Kołodziejczyk, Przemek, Marek Zgadzaj, Andrzej Olbromski, Zbigniew Machelak, szkoły, instytucje, urzędy.
1
0
Would love your thoughts, please comment.x