Królestwo Polskie – gubernia kaliska (1866–1918 – Lututów.

Mija 19. miesiąc, jak zacząłem dotykać zapomniane, zakurzone, często w ostatniej chwili uchwycone fakty historyczne z dziejów tej Ziemi. Dziejów podążających tuż obok nas w kierunku bezkresnej przestrzeni zapomnienia. Nadszedł czas na chwilę refleksji zanim zaczniemy kontynuację opisu historii naszej małej Ojczyzny – miasta i gminy Lututów wraz z jej okolicą.

 

Czterema słowami można określić dzieje Naszej Wspólnoty od pierwszych dni jej istnienia (1407) — mała miejscowość — wielka historia. Jej opis to wędrówka po gęsto zapisanych kartach w dziejach tej Wspólnoty. „Spotkanie” z silnymi indywidualistami przeszłości – mieszkańcami umiejącymi wdrażać na tej ziemi najnowsze technologie w krótkim czasie po tym, jak ujrzał je świat. Zrywami następował rozwój wszystkich dziedzin życia społecznego, kulturalnego, gospodarczego i oświatowego. Istotną rolę odegrała tu obecność osób duchownych angażujących się głęboko w rozwój codziennego życia społecznego ludności lokalnej. To również okres upadku spowodowany żywiołem ognia, epidemią chorób zakaźnych, to czas walk, wojen, a także rozbioru państwa polskiego (1875-1918). To pacyfikacja ludności Lututowa w okresie II wojny światowej, walki Konspiracyjnego Wojska Polskiego (1945-54), Powstanie Styczniowe (1863-64) i przemarsz wojsk szwedzkich (1655). To czas ludzi gotowych oddać życie za wolność tej Ziemi. To wreszcie praca mieszkańców trudniących się w większości uprawą roli, ale i handlem To także nieliczni rzemieślnicy.

Nie bez znaczenia jest również ślad życia osadniczego młodszej – końcowej epoki kamienia – neolitu i epoki brązu (około 5500 ‐ 1000 lat p.n.e. w Europie Środkowej). Ślad znaleziony w kurhanie w lesie pichelskim na pograniczu dwóch gmin. Gminy Lututów i Sokolniki. Splot tego wszystkiego wykuł bogatą historię m. Lututów. Bogatą, ale i tragiczną. Obfitującą w liczne zdobycze życia codziennego, ale i tragiczne wydarzenia w życiu tej społeczności. Wszystko to zostawia ślad – opis życia naszych przodków, który należy dojrzeć, uchwycić i przekazać dalej. To nasza powinność. Ślad czasem trwający w przestrzeni urbanistycznej naszego otoczenia wyrażony – budynkiem, kapliczką, obiektem wotywnym, pomnikiem pamięci, przyrody, itp.). Często – zbiór archiwalny – dokumenty w wersji papierowej i elektronicznej. To także kroniki parafialne, szkolne, zbiory prywatne, artefakty oraz książki historyczne końca XIX w. i początku ubiegłego stulecia (księgozbiór autora).

Całość ta, to duch moich artykułów – przekaz dziejów minionych lat.
To sama przyjemność dotykać archiwalne dokumenty opisu tamtych lat w wersji papierowej. Ale i słuchać jakże już nielicznych wypowiedzi osób – pokolenia okresu międzywojennego ubiegłego stulecia. Dostrzegać otaczające nas obiekty mające nierzadko ponad sto lat – często jakże już nadgryzionych zębem upływu czasu. Móc je oglądać, podziwiać i w końcowym efekcie stworzyć wierną kopię tego, co uszy słyszą i oczy widzą – słowem pisanym i fotografią – przekaz historii. Wszystko – o czym wspomniałem na wstępie – po części opisałem w artykułach publikowanych w Ilustrowanym Tygodniku Powiatowym , serwisie społecznościowym — Badacze Historii Lututów i Apostole – Pismo Parafii p.w. św. Ap. Piotra i Pawła w Lututowie. A ile jeszcze kryją archiwa państwowe, prywatne zbiory i ta Ziemia. Jestem pewien, że z czasem dotkniemy jeszcze wiele ciekawych faktów związanych z historią tego miejsca – naszego domu – jednego z najstarszych miast Polski – Lututowa i jego okolicy.

Jest rok 1793. Drugi z trzech rozbiorów Polski przeprowadzony przez dwa mocarstwa – Rosję i Prusy. Wtedy to zostaje województwo kaliskie włączone do Prus wchodząc w skład Regencji Poznańskiej. Województwo sięgające 1295 roku, powstałe po powołaniu Przemysława Pogrobowca, księcia kaliskiego na tron Polski.
Regencja Poznańska zajmuje obszar 121 mil kwadratowych z 50 miastami i 1105 wsiami, o łącznej liczbie ludności 188.405 osób. Województwo zostaje przemianowane na departament kameralny kaliski, i podzielony na 14 landrackich okręgów – w tym kaliski i wieluński. Z chwilą utworzeniu Księstwa Warszawskiego z mocy ustawy drezdeńskiej z dnia 22 lipca 1807 r, podzielono je na sześć departamentów – w tym Kaliski, który z kolei podzielono na powiaty: częstochowski, kaliski, koniński, lutomierski, odolanowski,
ostrzeszowski, pilecki, piotrkowski, radomski, sieradzki, szadkowski, wartski i wieluński. Departament Kaliski stanowił wtedy 300 mil kwadratowych przy liczbie 80 miast , wsi 2100 i mieszkańców 105.000.
Departament Kaliski przemianowano ponownie na województwo po wejściu w skład Królestwa Kongresowego, przy nieco innym kształcie. Został on podzielony na pięć obwodów – w tym Wieluński, złożony z powiatów: wieluńskiego, częstochowskiego i ostrzeszowskiego. Powierzchnia województwa – 277 mil kwadratowych, miast, 2566 wsi i 521.905 mieszkańców.

Pierwszym namiestnikiem Królestwa mianowany został generał Zajączek – zmarły w 1826 roku, pochowany został w katakumbach kościoła w Opatówku. Zaś w 1818 roku na mocy bulli Papieża Piusa VIIl utworzona została diecezja kujawsko-kaliska, z wyjęciem jej z pod jurysdykcji archidiecezji gnieźnieńskiej, do której Kalisz jako archidiakonat należał. Pierwszym biskupem nowej diecezji został Andrzej Bogarja Wołłowicz– dyplomata i uczony. Diecezja kujawsko-kaliska w 1870 roku liczy trzynaście dekanatów, w tym kaliski. W dnia 28 października 1925 roku na mocy bulli papieża Piusa XI została zniesiona. Województwo Kaliskie, po reorganizacji Królestwa w roku 1837, na mocy reskryptu Cesarskiego z dnia 23 lutego, zamienione zostało ponownie na gubernię, która po jej zniesieniu w dniu 9 sierpnia 1841 roku włączona została do guberni warszawskiej. W roku 1866 w zmniejszonych granicach terytorialnych powróciła do rzędu oddzielnej guberni. W tym roku bowiem na mocy rozkazu Cesarza Aleksandra Il Królestwo Polskie podzielone zostało na 10 guberni. W w skład guberni kaliskiej weszły powiaty: kaliski, słupecki, koniński, kolski, łęczycki, turecki, sieradzki i wieluński.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Powierzchnia guberni kaliskiej w 1914 roku zajmuje 200,55 mil kwadratowych. Liczba ludność w chwili jej utworzenia wynosiła 630.000 mieszkańców. W 1914 roku wynosi 1.417.070 osób, a w liczbie tej kobiet –716.212. Gubernia kaliska posiada w swoich granicach 13 miast i 42 miasteczka, z których do roku 1870 były miastami, mające swe zarządy miejskie, zanim w tymże roku zamienionymi zostały na osady. W powiecie wieluńskim – Bolesławiec, Działoszyn, Lututów, Praszka i Wieruszów które weszły w składu gmin wiejskich, których w całej guberni znajduje się 143.

Tak w skrócie kształtowały się dzieje guberni kaliskiej opisanej w Kalendarzu Kaliskim na rok 1914 – zachodniej części ziemi Królestwa Polskiego, doliny rzeki – Warta, a także Lututowa. Wówczas w jej obrębie administracyjnym w północnej części powiatu wieluńskiego, na wschód od rzeki Prosna położony jest Lututów. Dzisiaj wschodnia część powiatu wieruszowskiego. Wracając do okresu opisu w artykule – Lututów jest jedną z 11 miejscowości w powiecie wieluńskim obok Wieruszowa, Bolesławca, Działoszyna, Węglewic, Dzietrzkowic, Kraszewic, Rudnik, Praszki, Rudlic i Siemkowic, w których zostały na mocy ustawa o Straży Ziemskiej z dnia 19/31 grudnia 1866 r. – Dziennik Praw, tom 66, Nr 219, z roku 1866 powołane zostały komendy policyjne – Straż Ziemska, które przetrwały do wybuchu I wojny światowej (1914r.)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Po Powstaniu Styczniowym – jak czytamy w ustawie – dla miejscowego nadzoru, oraz utrzymania, porządku i bezpieczeństwa publicznego oraz bezpośredniego wykonywania rozporządzeń policyjnych, powołano w miastach i powiatach oddzielne komendy policyjne, pod nazwą Straż Ziemska. To jeden z elementów wdrażania restrykcji na terenie Królestwa Polskiego, a raczej likwidacji jego odrębność – wprowadzanie rosyjskiej prowincji, którą podzielono na 10 guberni – tworząc nowy porządek administracyjny na terenie Królestwa Polskiego o czym wspomniałem na wstępie. W dalszej części ustawy czytamy – Miasta gubernialne i powiatowe, miasteczka, gminy, wsie, folwarki, i w ogóle wszystkie miejscowości zaludnione i niezaludnione, podlegają pod względem policyjnym nadzorowi Straży Ziemskiej. Nastąpiła powolna eliminacja polskich wartości. W szkołach i urzędach zakazano używania języka polskiego. Nastąpiła stopniowa rusyfikacja Królestwa Polskiego. Na jednego strażnika przypadało około 2.500 mieszkańców z terenu wiejskiego. Natomiast w miastach 1.500 mieszkańców. Jednym z nich było do 1870 roku miasto Lututów, a po roku 1870 (utrata praw miejskich) jako osada. Celem szybkiego przekazu informacji, czasu reakcji i szybkich doniesień i rozporządzeń po komendach, powołane zostały oddziały konne Straży Ziemskiej. Rozlokowane zostały w miastach gubernialnych i w mieście Łódź w liczbie czterech strażników, w miastach powiatowych po trzech i w każdej rejonie pogranicznym po jednym. Nasiliły się kontrole obszarów zaludnionych i miejsc liczniejszych zgromadzeń ludności. Dotyczyło to zwłaszcza miejscowości, w których odbywały się jarmarki. Do nich należy Lututów. Jarmarki w ilości 6. odbywały się tutaj we wtorki; przed św. Franciszkiem Salezym, po św. Józefie, po św. Urbanie, po św. Annie, po św. Mateuszu, po Niepok. Pocz. NMP. Może tą tradycję warto by wskrzesić w mieście Lututów? Przetrwała ponad 600. letnia tradycja targów – dlaczego nie wrócić do tradycji jarmarku?

Okres rozbioru Polski, czas guberni kaliskiej oraz wprowadzenie restrykcje po powstaniu styczniowym, to jeden z najbardziej tragicznych okresów Polski, guberni kaliskiej i tej Ziemi. Im więcej ducha walki, siły i odwagi danej wspólnoty – tym większe restrykcje. W przypadku naszej miejscowości, to odebranie praw miejskich i włączenie miejscowości do rzędu osady na prawach gminy wiejskiej. Jednak nie udało się złamać ducha ludzi tej ziemi. W tych ciężkich czasach doprowadzono w 1843 roku do ponownego nadania praw miejskich dla Lututowa. Pierwszy raz 1407 rok. Wybudowano ponadczasowy budynek — kościół w stylu neoromańsko – mauretańskim w ciągu 7 lat (1910-1917). Budynek sakralny – kościół z wieżą w stylu mauretańskim. Wieżą, w której 20 czerwca 2019 otwarto Izbę Pamięci Ziemi Lututowskiej, na 14 dni po rocznicy bitwy okresu Powstania Styczniowego w lesie „Koziołek” pod Lututowem (15 czerwca 1863 r.).

Można by podjąć trud opisu tego, co przenosi w czasie w tej Izbie – eksponaty. Pewnie do tego dojdzie. Ale dzisiaj móc przenieść się w czasie w tym miejscu – miejscu ducha przeszłości o wnętrzu niczym baszta obronna, jednocześnie doznać wartości dodanej – widoku panoramy Lututowa należy ją odwiedzić. Wejściu na jej ostatni element – dzwonnicę, pokonując 130 stopni od poziomu chóru, kościelnej galerii nad kruchtą – empory, i ujrzeć piękno tego miasta i jego okolicy. Zobaczyć miejsce bitwy polskich kosynierów na zachód od jej lokalizacji. Widoczne jest również miejsce lokalizacji posterunku Straży Ziemskiej, gdzieś w obrębie rynku – bo gdzie indziej? Na to pytanie nie znam odpowiedzi. Tyle już zostało dostrzeżone, przypomniane, opisane. Może i to pytanie znajdzie swoją odpowiedź. Decydująca w tym przypadku jest wiedza o tym, że w Lututowie funkcjonował posterunek Straży Ziemskiej. To, w którym miejscu i budynku – dzisiaj – jest bez znaczenia.

Marek Zgadzaj

Dokumenty źródłowe:
1. Kalendarz Kaliski na rok 1914
2. Akta parafialne Parafii Lututów pw. Św. Ap. Piotra i Pawła
3. Dziennik Praw, tom 66, Nr 219, z roku 1866
4. Analiza własna

Ten wpis został opublikowany w kategorii Bez kategorii. Dodaj zakładkę do bezpośredniego odnośnika.
Subscribe
Powiadom o
0 komentarzy
Inline Feedbacks
View all comments