Kiedy w XIX wieku w Lututowie mielono zboże na mąkę w młynach wodnych i wiatrowych, ręczne żarna do mielenia w gospodarstwach domowych stanowiło podręczne urządzenie do tego celu.
Używane było prawie do połowy ubiegłego stulecia. Dzisiaj to już tylko historia.
Ręczne rotacyjne żarna sięgające koniec XIX w. – fot. Autor
Jedno z nich w stanie idealnym przetrwało ponad jeden wiek w rodzinnym gospodarstwie domowym mieszkanki Lututowa. Konstrukcja żarna wykonana z drewna liściastego, dzisiaj wydaje się stosunkowo prosta. Jednak wówczas, to urządzenie pozwalało w gospodarstwie pozyskać mąkę z ziarna zboża, z której wypiekano chleb, lub używano do przygotowywania innych posiłku dla członków rodziny np. żur – powstały na bazie mąki żytniej, mająca charakterystyczny kwaśny smak.
Podstawowe elementy żarna:
- Podstawa – bal drewniany z okrągłym gniazdem, miejscem umieszczenia kamieni żarna, podparty czterema nogami.
- Dwa okrągłe kamienie jeden na drugim z których dolny osadzony na stałe z nacięciami (rowki) miejscem przemieszczania się pozyskanej mąki w procesie mielenia ziarna, i górny obrotowy z otworem pośrodku – miejsce zasypu żarna.
Otwór zasypowy ziarnem. Fot. Autor.
- Rama i gniazdo w wierzchniej powierzchni górnego kamienia – miejsce osadzenia drążka (żarnówki) umożliwiającej sposobem ręcznym wprowadzić w ruch obrotowy górny kamień.
Ręczne rotacyjne żarna sięgające koniec XIX w. – fot. Autor
- Osi umożliwiającą ruch obrotowy górnego kamienia. Element służący także do ustawiania szerokości szczeliny pomiędzy kamieniami, co miało wpływ na jakość i rodzaj mąki.
Ręczne rotacyjne żarna sięgające koniec XIX w. – fot. Autor
- Otworu w podstawie żarna – zsyp mąki powstałej w procesie mielenia.
Ręczne rotacyjne żarna sięgające koniec XIX w. – fot. Autor
Tak mielono ręcznie ziarno zboża na mąkę w Lututowie i na terenach całej Polski. Dzisiaj to już tylko relikt przeszłości – pozostałość z minionej epoki.
Marek Zgadzaj