W trakcie mojej rocznej wędrówki po początkowym fragmencie krętych nieodkrytych, lub czasem zapomnianych dróg historii miasta i gminy Lututów wiele zostało odsłonięte i udokumentowane. Dotyczy to zmian w przestrzeni naszego otoczenia, wyglądu ulic, budynków i infrastruktury, w tym utworzeniu komunikacji międzymiastowej. Miejsc pochówku i miejsc kultu religijnego oraz miejsc oznaczonych symbolami kultu religijnego związanych z historią tej wspólnoty, umieszczonych na obrzeżach miasta i przy poboczach dróg terenu gminy Lututów.
Pomników poświęconych pamięci ludzi walczących o wolność i niepodległość tej Ziemi. Życia codziennego ludności minionych lat. Podziału administracyjnego gminy Lututów tamtego okresu. Jego dziejów na tle historii państwa polskiego oraz sił i słabości związanych z lokalizacją miejscowości Lututów. W okresie tym jednoznacznie określiłem czas końca istnienia trzeciego kościoła zbudowanego na tej Ziemi – ostatniego kościoła drewnianego. Zostało to opisane we wcześniejszych artykułach na bazie niepodważalnych dokumentów, z których wynika, że przetrwał on do okresu rozpoczęcia budowy czwartego – murowanego kościoła w stylu neoromańsko-mauretańskim – dominanta do dziś panoramy miasta Lututów. Pokazałem jego kształt w rzucie wraz z prawdopodobną jego wizualizacją opracowaną na bazie tego rzutu.
I chociaż w dokumentach opisu jego wyglądu z wizytacji kościoła przez ks. Kaspra Sosienkę w dniu 4 grudnia 1797 roku, (w dwa lata po III rozbiorze Polski (1795) – ostatniego z trzech rozbiorów) użyto słów – ” Kolejny nowy kościół drewniany powstał na planie krzyża”. – to jego kształt – bynajmniej przed rozbiórką w chwili przystąpienia do budowy czwartego murowanego kościoła, był formy prostokąta zakończonego od strony prezbiterium wielobokiem z bocznie przylegającą zakrystią na wysokości prezbiterium od strony północnej i dwoma wejściami – głównym od zachodu i bocznym od południowo-zachodniej części kościoła, obudowanych na kształt kruchty.
Z czego niewykluczone jest, że boczne wejście zakończone było wieżą–miejscem osadzenia jednego z trzech dzwonów. Użycie słów – „na kształt krzyża”, mogło być wywołane wrażeniem widoku wnętrza kościoła. Układu głównego ołtarza nawy środkowej i dwóch kaplic przed prezbiterium – rozmieszczonych symetrycznie po obu bokach w nawach bocznych – faktycznie stanowiących układ znaku krzyża.
Dalej dowiadujemy się, że wnętrze kościoła z dwiema bocznymi kaplicami ozdobione było pięcioma ołtarzami. Ołtarzem głównym pod wezwaniem Trójcy Świętej i Przemienienia Pańskiego – drewniany, pomalowany na biały kolor. W nadbudowie osadzonej w mensie umieszczony był obraz przedstawiający Trójcę Świętą i św. Mateusza. Mensa z łacińskiego stół – w tamtym okresie wykonana była z drewna. Dzisiaj, w kościołach wybudowanych w minionym stuleciu, to przeważnie płyta kamienna wsparta na słupach kamiennych. Mensa – Stół Pański – na którym centralnie, w tylnej części – przed lub w nadbudowie ołtarza umieszczone jest tabernakulum. Całość stanowi serce kościoła.
Jedna z dwóch kaplic bocznych lokalizacji od strony północnej w nawie bocznej drewnianego kościoła, na wysokości dzisiejszej nowej plebanii, to kaplica pw. Matki Bożej Różańcowej, a w niej obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem namalowany na płótnie pod koniec XVIII wieku z nałożoną srebrną sukienką.
Obraz osadzony jest w drewnianym polichromowanym ołtarzu z końca XVIII wieku w stylu barokowym – ozdobionym kunsztownie wykonaną snycerką. Na obraz w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia została nałożona druga olchowa rama (współczesna) z przeszkleniem, zasłaniająca oryginalną ramę widoczną w górnej części obrazu.
Z dokumentów wersji papierowej wynika, że w dniu 31 marca 1639 roku parafia Lututów otrzymała w Rzymie zgodę na założenie Bractwa Różańcowego. Działo się to na 16 lat przed potopem szwedzkim (1655-1660). Ołtarz wraz z obrazem Matki Bożej z Dzieciątkiem znajduje się w południowej, prawej bocznej nawie murowanego kościoła. To jeden z dwóch ołtarzy, któremu poświęcimy znaczną część tego artykułu.
Drugi, to ołtarz św. Józefa. W numerze 16 Zorzy z dnia 5 (18) kwietnia 1901 roku czytamy: „Fundacja włościanina. Doroczny odpust Ś-go Józefa sprowadził liczne tłumy pobożnych do Lututowa w gub. kaliskiej, gdzie znajduje się w wielkim ołtarzu śliczny obraz Oblubieńca Najświętszej Panny Marji, ufundowany przez Karola Przybycienia, gospodarza z Piask.” Miało to miejsce zapewne 19 marca – dnia w kalendarzu – Józefa Oblubieńca.
Św. Józef pochodził z królewskiego rodu Dawida. Był głową Świętej Rodziny. Zarabia na życie, jako Cieśla z Nazaretu – zwyczajny rzemieślnik, ciężką fizyczną pracą w drewnie. W księgach parafialnych Parafii Lututów, jeszcze w XIX wieku istnieją wpisy dotyczące członków rodziny fundatora ołtarza – Karola Przybycienia. Co stało się z ołtarzem i obrazem św. Józefa po rozebraniu kościoła drewnianego? – trzeciego na tej Ziemi, informacji – brak. W kościele w Lututowie znajduje się drugi – XVIII wieczny ołtarz z obrazem tegoż okresu – Matki Bożej z Dzieciątkiem, uratowanym w 1742 roku z płonącego drewnianego – drugiego kościoła w Lututowie. Dzisiaj ołtarz jest w bardzo złej kondycji.
Stoczony przez drewnojady utracił całkowicie sztywność konstrukcyjną. Górny element ołtarza odspoił się od mensy. W pionie utrzymuje go ściana kościoła, o którą jest oparty.
Z twardej masy celulozy pozostał jedynie drewniany pył i wydmuszka klocka drewnianego usztywniona wielokrotnie nałożoną warstwą farby olejnej w kolorze niebieskim–ultramaryna.
Kolorze używanym masowo w minionych latach do malowania drewnianych chat wiejskich – jego wnętrza i elewacji. Kolor niebieski uważany był za szlachetny oraz chronił domy przed insektami. W tym przypadku farba to mleko wapienne zabarwione pigmentem w kolorze – ultramaryna. Szczelna powłoka farby olejnej przyczyniła się do szybszego niszczenia drewnianego ołtarza zdobionego snycerką. Drewno – element pozyskany ze ściętego drzewa, do końca jego trwania żyje i oddycha. Pozbawione powietrza traci wartości i szybciej niszczeje. Wygląd oryginalnego koloru ołtarza w Lututowie odzwierciedla ołtarz główny bazyliki archikatedralnej św. Stanisława BM i św. Wacława w Krakowie – jednego z barokowych ołtarzy tej bazyliki.
Tak wyglądał i może wyglądać ołtarz w kościele parafialnym – Parafii p.w. św. Apostołów Piotra i Pawła w Lututowie, z podkreślonymi w kolorze czarnym krawędziami, zwłaszcza w okolicy mensy – widocznymi punktowo na ołtarzu – a ukrytymi pod warstwami niebieskiej farby nakładanej wielokrotnie w okresie minionych stuleci. Warunek – renowacja ołtarza.
Na zlecenie ks. Waldemara Gruszki został opracowany program prac konserwatorskich. Nazwa zadania – „Konserwacja XVIII/XIX w. ołtarza bocznego z kościoła parafialnego pw. św. Apostołów Piotra i Pawła w Lututowie, woj. łódzkie”.
Mamy do czynienia z wytworem dzieła pracy ludzkich rąk – okresu siedemnastego stulecia naszej ery. Ołtarzem wykonanym w okresie I Rzeczypospolitej. Dziełem – dzisiaj nie do powtórzenia. Czy mamy to utracić? – nie!
Jednak nie wystarczy tu zaangażowanie jednej, czy dwóch osób. To szereg czynności do wykonania w procesie realizacji tego zadania, w tym pozyskanie środków od Konserwatora Zabytków lub wsparcia finansowego środkami z UE. Proces ten, to przyjazna przestrzeń dla wszystkich, którym zależy na odzyskaniu dawnej świetności ołtarza na miarę ambicji naszych, chwałę Matki Bożej z Dzieciątkiem i promocji miasta i gminy Lututów. Pozostawienie tego w tej postaci to pewna „śmierć” i utrata wyposażenia sakralnego obiektu – ołtarza – serca kościoła. Serca, które przetrwało różne dzieje i zawieruchy minionych lat i własny dom. Co dalej? – to raczej w tym przypadku pytanie retoryczne.
Marek Zgadzaj
Dokumenty źródłowe:
1. Akta Parafii Lututów.
2. Program prac konserwatorskich. Nazwa zadania – „Konserwacja XVIII/XIX w. ołtarza bocznego z kościoła parafialnego pw. św. Apostołów Piotra i Pawła w Lututowie, woj. łódzkie”.
3. Kartka kalendarza z 1907 r.
4. Projekt zagospodarowania terenu pod budowę kościoła murowanego, autorstwa architekta Jarosława Wojciechowskiego
5. Analiza własna
6. Zdjęcia -autor
Wersja elektroniczna gazety
